تلویزیون و آزمایشگاه ذهنی کودک

بزرگ ترها، والدین، اصحاب رسانه و مسئولین، تمام تلاش خود را می کنند تا کودکان را برای آینده آماده کنند؛ یعنی آنها را پرورش بدهند که در زندگی آینده خود، انسان های توانمند و موفقی باشند. روشن است که در گذشته، حال و بی گمان در دنیای آینده، یکی از مولفه های مهم موفقیت، خلاقیت بوده، هست و خواهد بود. خلاقیت، جنبه های بسیار متفاوت و متنوعی دارد. گفت و گو با سید محسن حسینی، کارشناس ارشد مدیریت رسانه، پژوهشگر تربیت کودک و تهیه کننده برنامه های تلویزیونی درباره نقش تلویزیون برای ایجاد خلاقیت در کودکان، حاوی نکات قابل تاملی است. وی معتقد است خلاقیت مجموعه وسیعی از مهارت های شناختی و غیرشناختی را دربرمی گیرد.حسینی در پاسخ به این پرسش که «کدام بازه سنی برای اوج پرورش و بهره مندی از خلاقیت در تعامل با رسانه مهم تر است»، گفت: نظریه های مبتنی بر نوروساینس در دنیا این را اثبات کرده اند که در بازه خردسالی یعنی از زمان تولد لقاحی تا 5 سالگی کودک، 90 درصد مغز و ارتباطات بین سلول های مغز شکل می گیرد و این دوران بسیار طلایی تجربه و مهارت اندوزی و پرورش حس های مختلف نسبت به جهان پیرامون است؛ یعنی اگر کودک در این دوران، هم به لحاظ روحی و هم فیزیکی دوره مطلوبی را گذرانده باشد و تجارب مختلفی را کسب کرده باشد، زیربنای جسمی و روانی او تا پایان عمر بنا نهاده شده است. یکی از برندگان نوبل اقتصاد در سال 2000 جیمز ژوزف هکمن است که نظریه وی به «نظریه هکمن» معروف بود. این نظریه می گوید: جامعه، دولت ها و والدین هر اندازه بیشتر روی دوران خردسالی سرمایه گذاری کنند، بازده آن سرمایه در آینده و بزرگسالی بیشتر خواهد بود. بنابراین باید حداکثر بهره را از این دوران شگفت انگیز برد.وی می افزاید: پیکاسو معتقد است «هر کودکی یک نقاش است. مساله مهم این است که نقاش باقی بماند»؛ این یعنی همه بچه ها در بدو تولد خلاق هستند. این واکنش های ما و جامعه است که خلاقیت را کند می کند یا از بین می برد.

راهکار چیست؟
حسینی در پاسخ به طرح این سوال که «در دنیای امروز به هرحال کودک ما در معرض رسانه است و نمی توان او را از رسانه بویژه رسانه های نوین تر مثل موبایل، تبلت، بازی های کامپیوتری و شبکه های اجتماعی جدا کرد، پس چه کنیم تا اثرات منفی این رسانه را کاهش و اثرات مطلوبش را افزایش دهیم»، گفت: باید بپذیریم رسانه، بخش وسیعی از زندگی ما را فرا گرفته است؛ از این رو باید برنامه هایی بسازیم که تا آنجا که می شود آسیبش کمتر و فوایدش بیشتر باشد.وی اظهار می دارد: پژوهش هایی وجود دارد که روی برنامه های مفید و تاثیرگذار تحقیق کرده اند؛ برای مثال برنامه هایی مثل «خیابان کنجد»، «همسایه های آقای راجرز» و... و اثرات بلندمدت آنها را بررسی کرده اند؛ پس می توانیم با تولید برنامه های خوب تاثیرات مثبتی روی کودکان بگذاریم و خلاقیت آنها را شکوفا کنیم. مساله این است که چه پارامترهایی این تاثیرگذاری را بالا می برد.حسینی ادامه می دهد: برنامه های جذاب، موتور محرک کودک را فعال می کنند و به او انگیزه لازم را برای فعالیت خلاقانه می دهند. از این رو است که می بینیم کودک علاقه دارد قهرمان داستان و ماجرای او را نقاشی کند یا ابزارهایی که او دارد، بسازد. خودش را جای شخصیت های داستان بگذارد و کارهایی انجام دهد که آنها انجام می دهند. علاوه بر آن، کودک از داستان ها و ماجراهایی که در رسانه می بیند ایده می گیرد تا داستان ها یا فضاهای ذهنی خود را خلق کند.این پژوهشگر تربیت کودک معتقد است در بیشتر نظریه های آموزش یک اصل مهم وجود دارد: «انگیزش مقدم بر آموزش است.» یعنی پیش از آموزش باید در کودک انگیزه ایجاد کرد. کودک وقتی به دنیا می آید، بمب کنجکاوی، خلاقیت و تخیل است. اگر موتور محرک کودک را روشن نگه داریم و ایجاد انگیزه کنیم، مهم ترین کار را برای پرورش خلاقیت او انجام داده ایم و این همان نقطه قوت و مهم ترین کارکرد رسانه است: «ایجاد انگیزه.»

تخیل و تفکر خلاق، رکن مهم خلاقیت
حسینی همچنین اظهار داشت: خیال پردازی و تفکر خلاق و نقاد، خلاقیت را تقویت می کند. افراد خلاق کاربردهایی از اشیای عادی می بینند که برای مردم عادی مرسوم نیست؛ یعنی به اصطلاح، آنها خارج از چهارچوب تفکر می کنند. یکی از راه های واداشتن بچه ها به تفکر خلاق استفاده از عبارت «چی می شد اگر...» است؛ سوالاتی از این دست که «چی می شد اگر درختان به جای سبز، آبی بودند یا اگر به جای زمین خوردن، هوا می رفتیم چی می شد و...» اینگونه سوالات به کودک کمک می کند خارج از چهارچوب رایج تفکر کرده و از ابعاد گوناگون به مسائل نگاه کند و تفکر نقادش را پرورش دهد و از این باب انیمیشن ها می توانند بسیار تاثیرگذار باشند. همه ما بزرگ ترها خاطراتی از سوراخ فوری در کارتون پلنگ صورتی یا اتفاقاتی که برای کایوت در انیمیشن «رود رانر» می افتد در ذهن داریم و بعضا به آنها فکر کرده ایم که «چی می شد اگر... .»

کلید قفل ها، طرح سوال است
این تهیه کننده تاکید کرد برای برنامه سازی بهتر یعنی تولید برنامه ای که اثرات نامطلوب رسانه را کاهش دهد و بتواند به پرورش خلاقیت کودکان کمک کند، لازم است نظریه های مختلف را مدنظر داشت. باید در برنامه های کودک و خردسال، نمایش خشونت را کاهش داد و از آن پرهیز کرد از جمله برنامه هایی که انسجام ندارند، حوصله سر بر هستند یا موجب برانگیختگی ذهنی کودک نمی شوند. در مقابل باید برنامه هایی جذاب که بتوانند تا حدی این اثرات نامطلوب را کاهش دهند، ساخت. برنامه هایی جذاب با ریتم مناسب که ضمن ایجاد سوال و معما و با ایجاد گره های داستانی پرکشش، ذهن کودک را فعال و تحریک کرده و او را وادار به اندیشه و تخیل کند و روی برنامه متمرکز نماید تا بازه زمانی توجه او ارتقا یابد. از سوی دیگر خانواده ها هم می توانند با همراهی کردن با کودک اثرات منفی رسانه را کاهش و اثرات مثبت آن را ارتقا دهند. پژوهش ها نشان داده والدینی که در تماشای تلویزیون، کودکشان را همراهی می کنند و با پرسیدن پرسش هایی با پایان باز، ذهن کودک را فعال می کنند، در کاهش اثرات منفی رسانه ها موثر هستند. در واقع کلید بسیاری از قفل ها، طرح سوال است و اینگونه رسانه ای مانند تلویزیون و والدین می توانند آزمایشگاه ذهنی کودک را فعال کنند.

برش
این تهیه کننده برنامه های تلویزیونی همچنین درباره نقش و تاثیر رسانه ها، بویژه تلویزیون بر خلاقیت، گفت: نظریه هایی در این خصوص وجود دارد که برخی از آنها را در ادامه به اختصار بیان می کنم.
نظریه جابه جایی/ این نظریه بر آن است که پرورش خلاقیت کودک در زمان بازی و فراغت کودک انجام می گیرد، اما وقتی پای رسانه به دنیای کودک باز می شود، زمان فراغت، بازی و فعالیت فیزیکی او محدودتر و کمتر می شود. تلویزیون، شبکه های اجتماعی وگیم ها این زمان را پر می کنند و اجازه پرورش خلاقیت را نمی دهند.
نظریه انفعال/این نظریه مبتنی بر آن است که پرورش خلاقیت ارتباط تنگاتنگی با فعالیت ذهنی کودکان دارد و هرچه ذهن کودکان فعال تر باشد، خلاقیت آنها پرورش بیشتری خواهد داشت؛ اما رسانه های آسان، نظیر تلویزیون و سینما ذهن را کمتر درگیر می کنند. در پژوهشی، امواج مغزی را به هنگام تماشای تلویزیون اندازه گیری کرده بودند، این پژوهش نشان داده بود میزان فعالیت مغزی به هنگام تماشای تلویزیون، مشابه زمان خواب است. مطابق این نظریه، این نوع رسانه های تصویری به دلیل آنکه کمتر ذهن مخاطب را درگیر می کنند، مانع شکوفایی خلاقیت کودک می شوند.نظریه تجسم/نظریه تجسم به نظریه انفعال نزدیک است و مطابق آن رسانه های سرد نظیر تلویزیون و سینما در مقابل رسانه های گرم نظیر رادیو و کتاب، کمتر موجب تصویرسازی ذهنی می شوند و این موضوع پرورش خلاقیت را تضعیف می کند.وقتی ما کتابی می خوانیم یا داستانی را از رادیو گوش می کنیم، در ذهن فعال خود دنیایی شگفت از عناصر آن داستان می سازیم؛ اما رسانه های تصویری با نمایش تصاویر مانع از تصویرسازی ذهنی ما می شوند.نظریه قدم زدن سریع/ این نظریه بر این باور است که خلاقیت کودک از طریق انجام فعالیت های خلاقانه شکل می گیرد و این فعالیت ها اصولا نیازمند تمرکز و صبوری کودک است. برای مثال وقتی کودک نقاشی می کشد یا خمیربازی می کند، مدت زمانی را با صبوری روی آن فعالیت تمرکز می کند؛ اما ریتم پرشتاب رسانه ها و تغییر سریع سکانس ها و تصاویر سبب بروز رفتارهای تکانشی و بیش فعالی می شود و مانعی برای افزایش بازه زمانی توجه و تمرکز کودک می شوند.
نظریه برانگیختگی/ نظریه برانگیختگی به نظریه قدم زدن سریع نزدیک است؛ اما معتقد است بروز رفتارهای تکانشی در کودکان به دلیل مشاهده خشونت و درگیری های برنامه های تلویزیونی است.نظریه اضطراب/ مطابق این نظریه، مشاهدهتصاویر خشونت بار و درگیری ها، باعث ایجاد ترس و اضطراب در کودکان می شود و اضطراب، مانع مهمی در پرورش خلاقیت کودک است.این کارشناس ارشد مدیریت رسانه اظهار می دارد: در مقابل این 6 نظریه که معتقدند خلاقیت کودک توسط رسانه تضعیف می شود، نظریه دیگری وجود دارد که به چگونگی تاثیر مثبت رسانه بر خلاقیت کودک می پردازد.نظریه تحریک یا انگیزش/ این نظریه می گوید: خلاقیت کودک با انجام انواع فعالیت های هنری، بازی های وانمودی (بازی هایی که کودک در آن نقشی خیالی را بازی می کند؛ مثل میزبان- میهمان، فروشنده- خریدار، راننده و...) و نظایر آن، پرورش می یابد و رسانه ها می توانند انگیزه لازم را برای فعالیت خلاقانه به کودک بدهند یا با غنی سازی گنجینه ایده های کودک به او در خلق فعالیت های خلاقانه کمک کنند.

گفتگو: مینا نبیی