منابع تجدیدپذیر، از انتخاب تا اجبار

احداث 30 هزار مگاوات ظرفیت جدید برق تجدیدپذیر شامل 25 هزار مگاوات نیروگاه خورشیدی و 5000 مگاوات نیروگاه بادی تا پایان دولت چهاردهم وعده ای است که توسط معاون وزیر نیرو و رئیس ساتبا مطرح شده است. وعده ای که تحقق آن نیازمند صرف هزینه 15میلیارد دلاری است و با توجه به شرایط مالی دولت و تنگنای تحریمی کشور با واقعیت هماهنگ نیست. این در حالی است که حتی اگر بخش خصوصی به اندازه کافی انگیزه داشته باشد، امکان تامین این سرمایه در یک بازه زمانی 4ساله وجود ندارد. کارشناسان حوزه انرژی با اشاره به ظرفیت سازی 1400 مگاواتی انرژی های تجدیدپذیر ظرف یک بازه زمانی 20 ساله در کشور، برنامه یادشده را شعاری محقق نشدنی می دانند. توسعه انرژی های تجدیدپذیر در موقعیت کنونی کشور و با توجه به ناترازی های گسترده در حوزه انرژی، ضروری است. اما تحقق این ضرورت، نیازمند بازنگری جدی در ساختار سیاستگذاری کشور و ایجاد یک باند پرواز مناسب جهت ورود همه سرمایه گذاران به این بخش است.
در دهه های اخیر و با افزایش جمعیت جهان و نگرانی های ناشی از افزایش قابل توجه میزان مصرف سوخت های متعارف، ضرورت دسترسی پایدار و مطمئن به انرژی بیش از پیش آشکار شده است. سوخت های فسیلی منابع انرژی تجدیدناپذیر هستند که در زمانی نه چندان دور به پایان خواهند رسید. این منابع انرژی چالش هایی در سطح جهانی نظیر آلودگی محیط زیستی و انتشار گازهای گلخانه ای به همراه دارند. با توجه به احتمال بروز ناترازی های جدی انرژی در سال های آتی، تکیه بر انرژی های تجدیدپذیر برای رفع این محدودیت ها و کاستی ها ضروری به نظر می رسد.
کاربرد انرژی های تجدیدپذیر در دنیای کنونی مورد توجه قرار گرفته و به سرعت، گسترش یافته است. میزان تابش انرژی خورشید در ایران بین 1800 تا 2200 کیلووات ساعت بر مترمربع در سال تخمین زده می شود که بالاتر از متوسط جهانی آن است. برهمین اساس نیز ایران از ظرفیت ویژه ای در این بخش برخوردار است. به دلیل پتانسیل بهره برداری از انرژی خورشیدی در کشور، قوانینی برای بهره برداری از این انرژی، طراحی شده است. با وجود این تاکنون از ظرفیت های این بخش به درستی و به اندازه کافی بهره گرفته نشده است. وعده های محقق نشدنی در این حوزه مانع جدی توسعه تجدیدپذیرها در کشور است.
چندی پیش و پس از بروز ناترازی های جدی در روند تامین برق، محسن طرزطلب رئیس سازمان ساتبا وعده داد: طبق برنامه ریزی های انجام گرفته از سوی وزارت نیرو، قرار است 30 هزار مگاوات ظرفیت جدید برق تجدیدپذیر شامل 25 هزار مگاوات نیروگاه خورشیدی و 5000 مگاوات نیروگاه بادی تا پایان دولت چهاردهم ایجاد شود.
معاون وزیر نیرو با بیان اینکه ساتبا متعهد شده تا پایان شهریور سال آینده 3000 مگاوات به ظرفیت کنونی برق تجدیدپذیر در کشور اضافه شود، ادامه داد: به این ترتیب ظرفیت انرژی های تجدیدپذیر به حدود 5000 مگاوات خواهد رسید. بر اساس برنامه ریزی انجام گرفته، سالانه 10 هزار مگاوات به ظرفیت نیروگاه های تجدیدپذیر در کشور اضافه خواهد شد.

ضرورت تولید انرژی با اتکا به منابع تجدیدپذیر
هاشم اورعی کارشناس انرژی در گفت وگو با «دنیای اقتصاد» درخصوص اهمیت توسعه انرژی های تجدیدپذیر و دلایل عقب ماندگی این صنعت در کشور اظهار کرد: در سال 2023، حدود 30 درصد از برق مصرفی دنیا توسط منابع تجدیدپذیر تامین شده است.
نیمی از این میزان توسط منابع برق آبی تولید شده است. نیم دیگر از این میزان تولید برق، توسط منابع بادی و خورشیدی تولید و تامین شده است. یعنی 15 درصد از کل برق مصرفی جهان را تجدیدپذیرها خلق می کنند.
اورعی تاکید کرد: بررسی روند توسعه تولید برق با اتکا به منابع تجدیدپذیر، جالب توجه است. روند تولید برق با اتکا به منابع برق آبی در سال های اخیر ثابت بوده یا شیب مثبت محدودی داشته است. اما روند تولید برق با اتکا به خورشید و باد، شتاب ویژه ای یافته است.
برنامه ریزی های جهانی برای تولید برق دنیا در سال 2050، حکایت از بروز تغییرات عمده و شگرف در این بخش دارد. انتظار می رود مصرف زغال سنگ و نفت طی 2 دهه آتی برای تولید برق به شدت محدود شود. بهره مندی از انرژی گاز و هسته ای نیز برای تولید برق، محدود خواهد شد. اما تولید برق با اتکا به انرژی بادی و خورشیدی طی 25 سال آینده در دنیا، به شدت صعودی خواهد بود.
سهم این منابع تجدیدپذیر در تولید برق دنیا در نیمه قرن جاری میلادی، دوسوم کل تولید کشورها را به خود اختصاص خواهد داد. بنابراین باید این طور ادعا کرد که دنیا به سرعت در مسیر توسعه انرژی های تجدیدپذیر حرکت می کند.
سرمایه لازم برای احداث هر کیلو وات نیروگاه خورشیدی حدود 600 دلار، برای نیروگاه بادی برابر با 800 دلار و در نیروگاه هسته ای برابر با 4هزار دلار برآورد می شود

واگرایی ایران از سیاست های جهانی انرژی
اورعی درخصوص ظرفیت های تولید انرژی ایران گفت: ظرفیت منصوبه نیروگاهی در ایران 94هزار مگاوات برآورد می شود. ظرفیت منصوبه نیروگاه های تجدیدپذیر کشور نیز 1400 مگاوات برآورد شده است. ضریب تبدیل ظرفیت نیروگاه های تجدیدپذیر (خورشیدی) به برق برابر 20درصد برآورد می شود. یعنی احداث نیروگاه خورشیدی به ظرفیت 5 کیلووات، به اندازه یک کیلووات برق، تولید خواهد کرد.
این کارشناس انرژی با اشاره به آمار شرکت توانیر درخصوص تولید برق تجدیدپذیر کشور در تیرماه امسال گفت: تولید برق تجدیدپذیر کشور، تنها سهم 0.6 درصدی از مجموع برق تولیدی کشور را به خود اختصاص می دهد. این سهم 0.6 درصدی پس از 20 سال فعالیت کشور در حوزه انرژی های تجدیدپذیر حاصل شده و با توجه به ابعاد ناچیزی که دارد، باید آن را صفر درنظر گرفت.
اورعی گفت: در حال حاضر با توجه به بروز ناترازی های انرژی گسترده ای که در کشور شاهد هستیم، نبود دورنمای روشن از آینده و همچنین با اتکا به شرایط حاکم بر اقتصاد و همچنین ساختار تولید و تقاضا برای انرژی در کشور، انتخاب دیگری به جز تکیه بر انرژی های تجدیدپذیر برای تامین نیازهای کشور نداریم. وی با اشاره به روند سیاست های حاکم بر کشور در بخش انرژی تاکید کرد: در دهه 60 خورشیدی، افزایش ظرفیت تولید برق نیروگاهی کشور به سمت احداث واحدهای برق آبی بود. امروز با بروز بحران های آبی و تشدید خشکسالی، از میزان آب ذخیره شده در پشت سدها کاسته شده است. به طوری که در سال های خشک، میزان تامین برق با اتکا به این روش به شدت کاهش خواهد یافت.
14درصد از ظرفیت نیروگاهی کشور، با اتکا به نیروگاه های برق آبی، احداث شده است. اما در حال حاضر این نیروگاه ها بین 8 تا 9درصد برق کشور را تامین می کنند. در سال های خشکسالی، این سهم به 4درصد از کل تولید برق کشور هم کاهش یافته است. در دهه 70 و 80، توسعه نیروگاهی در کشور ما مورد توجه قرار گرفت. در این سال ها گاز به عنوان منبع اصلی تامین انرژی نیروگاهی در کشور تعریف شد اما امروزه امکان تامین گاز برای نیروگاه ها نیز وجود ندارد. به این ترتیب نمی توانیم در مسیر توسعه نیروگاه های گازی با هدف تامین برق موردنیاز کشور ادامه دهیم. کما اینکه در حال حاضر تولید 90درصد برق کشور وابسته به منابع گازی است، که تامین آن ممکن نیست. اورعی گفت: بنابراین تولید برق با اتکا به انرژی هسته ای و همچنین انرژی های تجدیدپذیر اعم از آب ، خورشید و باد، جزو سناریوهای متفاوتی به حساب می آید که در روند تامین برق کشور در حاشیه باقی مانده است.

برق و توسعه پایدار
«در طول سالیان گذشته وعده های بسیاری در خصوص تامین برق موردنیاز کشور با اتکا به منابع انرژی هسته ای داده شده است. با وجود تمام وعده هایی که در این بخش داده شده، نمی توان به تحقق این وعده امید داشت. البته لزوما حذف انرژی هسته ای از سبد انرژی کشور، سیاستی کارآمد نیست؛ چراکه انتظار می رود سبد انرژی کشور، متنوع باشد.» اورعی با تاکید بر اهمیت داشتن سبدی متنوع از انرژی ها در کشور، معتقد است: سرمایه گذاری ثابت برای تولید برق با اتکا به انرژی هسته ای، قابل توجه است. امروزه احداث نیروگاه حرارتی برای تولید هرکیلووات برق، نیازمند 700 تا 750 دلار سرمایه ثابت است. این سرمایه برای احداث نیروگاه خورشیدی حدود 600 دلار، برای نیروگاه بادی برابر با 800 دلار و در نیروگاه هسته ای برابر با 4هزار دلار برآورد می شود. بنابراین سرمایه گذاری ثابت برای احداث این نیروگاه هسته ای به مراتب بالاتر از سایر روش های تولید برق (بین 5 تا 6 برابر بیشتر) است. هرچند در ادامه هزینه های تداوم تولید در نیروگاه هسته ای کاهش خواهد یافت. با وجود این باید خاطرنشان کرد که با توجه به محدودیت شدید منابع مالی کشور، عملا امکان چنین سرمایه گذاری در کشور ما و توسعه نیروگاه های برق هسته ای وجود ندارد. به علاوه آنکه اما واگرهای بسیاری درخصوص میزان اورانیوم کشور و سایر زیرساخت های موردنیاز در این بخش وجود دارد. اورعی تاکید کرد: ازمجموع موارد یاد شده این طور جمع بندی می شود که تنها نقطه اتکای کشور برای تامین پایدار انرژی، تولید برق با اتکا به منابع تجدیدپذیر است. ایران ظرفیت های ویژه ای برای تولید برق با اتکا به نیروگاه های بادی و خورشیدی دارد. در سال های گذشته سرمایه گذاری ثابت برای احداث این نیروگاه ها به طور مستمر کاهشی بوده است. با وجود این اعتقاد و اعتماد به توسعه این ظرفیت در کشور وجود نداشته و شاهد عقب ماندگی جدی در این بخش هستیم. در موقعیت کنونی کشور و با توجه به بروز ناترازی های جدی در تامین انرژی، تولید برق با اتکا به منابع تجدیدپذیر از یک انتخاب به اجبار بدل شده است.

اجرا مهم است نه انشا
این کارشناس انرژی با اشاره به وعده مسوولان درخصوص تولید 30 هزار مگاوات ظرفیت جدید برق تجدیدپذیر تا پایان دولت چهاردهم گفت: این وعده به انشا شباهت دارد و آثاری از برنامه ریزی برای تحقق این اعداد و ارقام، به چشم نمی خورد. درطول یک بازه زمانی بیش از 20 ساله، کل ظرفیت نصب شده ایران در حوزه انرژی های تجدیدپذیر تنها 1400 مگاوات بوده است؛ در حال حاضر نیز هیچ تحولی در روند سیاستگذاری و مدیریت کشور حاصل نشده است. بنابراین به تولید سالانه 10هزار مگاوات برق با اتکا به منابع تجدیدپذیر نمی توان امیدی داشت. این هدف گذاری ها حکایت از ادامه مسیر گذشته و تحقق نشدن هاست.
اورعی در پاسخ به سوالی مبنی بر راهکار برون رفت از این شرایط و توسعه تولید برق با اتکا به انرژی های تجدیدپذیر گفت: برای بهبود شرایط نیازمند مشاهده واقعیت ها و ظرفیت های موجود کشور و برنامه ریزی برای اصلاح هستیم. به این معنی که انتظار می رود در درجه نخست دلایل ناموفقیت کشور در توسعه انرژی های تجدیدپذیر شناسایی شود. این گام نخست به شرط پذیرش شکست توسط مسوولان و تلاش برای اصلاح آن، حاصل می شود.
وی ادامه داد: برق ما دولتی است. در چنین فضایی دولت یا وزارت نیرو اصرار بر تصدی گری کامل دارند. سازمان انرژی های تجدیدپذیر و بهره وری انرژی برق نیز با همین نگاه تاسیس شده است. به بیان دیگر سیاستگذاران ما نسبت به سرمایه گذاران دید از بالا به پایین دارند. در چنین فضایی دولت بی توجه به سرمایه های جذب شده برای احداث نیروگاه، برق را به اجبار و ارزان از فعالان بخش خصوصی خریداری می کند و حتی هزینه خرید صنایع را به سختی و با تاخیر پرداخت می کند. در چنین فضایی رغبتی برای سرمایه گذاری در این بخش وجود ندارد.
این کارشناس انرژی گفت: چنانچه بخواهیم توسعه تولید برق با اتکا به سرمایه بخش خصوصی ممکن شود، دولت باید پای خود را از این موضوع کنار بکشد. تاکنون دولت نقش دلال انرژی را بر عهده داشته است و متاسفانه در هیچ کدام از ماموریت های خود نیز موفق نبوده است. چنانچه خصوصی سازی صنعت انرژی در کشور ما مورد توجه قرار گیرد، امکان رفع مشکلات مهیا خواهد شد. وی افزود: اما در طول سالیان گذشته متاسفانه دولت برق را از یک کالا به ابزاری سیاسی بدل کرده است. حال خودش نیز در این سیاستگذاری اشتباه مانده است.
اورعی با اشاره به روند پیشنهاد شده برای تامین مالی توسعه نیروگاه های تجدیدپذیر توسط مدیران این بخش گفت: چندی پیش رئیس ساتبا منابع مالی مورد نیاز برای توسعه 30 هزار مگاواتی نیروگاه های تجدیدپذیر را 15میلیارد دلار اعلام و افزود: «5میلیارد دلار این سرمایه از محل صندوق توسعه ملی، 5میلیارد دلار از محل خطوط اعتباری ایران با کشورها، تسهیلات بانکی و بودجه سنواتی دولت است. برای توسعه 30 هزار مگاوات برق تجدیدپذیر، 15میلیارد دلار طی حدود 3.5سال آینده نیاز است؛ قرار است از این میزان، 25 درصد تا 30 درصد توسط سرمایه گذاران و حدود 70 درصد از محل تسهیلات پرداختی به بخش خصوصی تامین شود.» در حالی که با نگاه کلی به شرایط کشور می توان این طور ادعا کرد که هیچ امکانی برای جذب سرمایه خارجی و همچنین سرمایه قابل توجه از سمت بخش خصوصی به این حوزه وجود ندارد. در شرایطی که سرمایه گذاری در ایران از میز قمار پرریسک تر است، کدام صاحب سرمایه خارجی حاضر به حضور در ایران است؟
اورعی تاکید کرد: متاسفانه باید اقرار کرد که مدیران حوزه انرژی کشور در مسیر توسعه تولید انرژی ناموفق عمل کرده و همچنان با همان دست فرمان قبلی ادامه می دهند. مسوولان ما در ساختار انرژی های فسیلی و حرارتی رشد کرده اند. این افراد اعتقاد و اعتمادی به انرژی های تجدیدپذیر ندارند و سیاستگذاری آنها مانع توسعه اصولی است.