ایران در میان ۵ کشور پیشرو جهان در حوزه نانو

با اجرای برنامه دوم پیشرفت نانو با عنوان «سند گسترش کاربرد فناوری نانو در افق ۱۴۰۴» دهه دوم پیشرفت فناوری نانو در کشور آغاز شد.
این سند که در ۲۳ مهرماه ۱۳۹۶ به تصویب هیات دولت رسید و در ۲۹ آذرماه ۱۳۹۶ به دستگاه‌ها ابلاغ شد به نوعی زمینه‌ساز آغاز دهه دوم پیشرفت فناوری نانو در کشور شد و راه برای بهره‌گیری از آثار اقتصادی و اجتماعی فناوری نانو و مشارکت در مسابقه جهانی در این عرصه هموارتر شده است.
سیاست‏‌ها و برنامه‏‌های توسعه فناوری نانو در دوره ده‌ساله دوم تا افق ۱۴۰۴ در محورهای «مرجعیت علمی و پرورش محققان ایرانی تراز اول جهان»، «توسعه و تجاری‏ سازی فناوری‌های نانو با نوآوری جهانی»، «صنعتی‌سازی و تحول در صنایع موجود کشور بر پایه فناوری‌های نانو بومی»، «توسعه همکاری علمی، فناوری و صنعتی بین‌المللی در قالب تبادلات دوجانبه نه صرفا گیرنده»، «ارتقای نقش‌آفرینی فناوری نانو در افزایش کیفیت زندگی مردم» و «ورود موفق فناوری و محصولات داخلی به بازارهای بین‌المللی» استوار است. در این گزارش سعی شده گوشه‌ای از اتفاقات مهم یک سال اخیر در حوزه فناوری نانو ارائه شود.

پرورش و توسعه سرمایه‌های انسانی ماهر و کارآمد فناوری‌ نانو
ستاد توسعه فناوری نانو معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با هدف‌ شناسایی و پرورش استعدادها، تاکنون بالغ بر یک میلیون و سیصد هزار دانش‌آموز را در قالب برنامه‌های متنوع آموزشی از جمله کارگاه، جشنواره، مسابقه و المپیاد، با مبانی و کاربردهای فناروی‌ نانو آشنا کرده است.
در هر استان، حداقل یک آزمایشگاه دانش‌آموزی آموزش فناوری‌ نانو (در مجموع ۸۸ آزمایشگاه) با تجهیزات تخصصی ساخت ایران راه‌اندازی شده است. در این برنامه‌ها تلاش می‌شود تا افراد مستعد و برگزیدگان این مسابقات و المپیادها، در قالب کانون برگزیدگان باشگاه نانو ساماندهی شده تا به نقش‌آفرینی در زیست‌بوم فناوری‌ نانو مشغول شوند.
با توجه به جهت‌گیری برنامه فناوری‌ نانو که از ابتدا رویکرد درون‌زا و متکی به توان علمی داخلی داشته است، ستاد فناوری‌ نانو با یک الگوی حمایتی و بدون اینکه رقیب نهادهای دانشگاهی و پژوهشی شود، موجب شده است که بیش از ۴۰ هزار نفر در سطوح کارشناسی ارشد، دکتری و اعضای هیات علمی در بیش از ۱۵۰ مرکز دانشگاهی، در زمینه آموزش و پژوهش فناوری‌نانو فعال شوند. رویکرد جدید بر شکل‌گیری تیم‌های تحقیقاتی توانمند با تمرکز بر حوزه‌های مشخص برای دستیابی به محصولات نوآورانه و رفع نیازهای صنایع تاکید دارد.
در حوزه تولید علم نانو، محققان ایرانی تاکنون با انتشار نزدیک به ۹۵ هزار مقاله در مجلات معتبر نمایه‌شده در ISI، رتبه چهارم جمهوری اسلامی ایران در علم نانو را در جهان در سال ۲۰۲۲ تثبیت کردند. این در حالی است که در سال ۲۰۰۱ میلادی؛ ایران با انتشار ۱۰ مقاله، دارای رتبه ۵۷ بود.

اذعان ناظران خارجی به جهش علمی نانو
در تحقیقی بین‌المللی که با بودجه بنیاد ملی علم ایالات متحده (NSF) توسط محققان دانشگاه معتبر جورجیاتک آمریکا با همکاری محققانی از چین انجام شده و نتایج آن در مقاله‌ای در سال ۲۰۱۸ منتشر شده، بر قرار گرفتن ایران در میان ۵ کشور پیشرو جهان در حوزه نانو صحه گذاشته است و تأکید می‌کند ایران نه تنها در حجم تولید علم نانو بلکه در جهت‌گیری و کیفیت دستاوردهای علمی نیز پیشرو است.
این تحقیق بین‌المللی، به مقایسه کشورها و موسسات علمی و فناوری براساس شاخص جدیدی تحت عنوان «تمرکز بر حوزه‌های درحال ظهور فناوری» می‌پردازد. این معیار نشان می‌دهد که ایران، نه تنها از لحاظ تولید علم نانو در سال ۲۰۱۷ میلادی به رتبه پنجم جهان دست پیدا کرده‌ است، بلکه بیشترین تمرکز را به همراه ۴ کشور پیشرفته دیگر، بر نوظهورترین و پیشروترین حوزه‌های علم و فناوری قرارداده است.

توسعه فناوری، نوآوری و زیرساخت‌های نانو
شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو با هدف ایجاد بستری مناسب برای ارائه خدمات آزمایشگاهی به محققین دانشگاهی و صنعتی و استفاده بهتر از ظرفیت‌های آزمایشگاهی کشور تشکیل شد. هم‌اکنون ۲۸۳۰ دستگاه نانو در ۸۷ آزمایشگاه تحقیقاتی در دانشگاه‌ها و بخش خصوصی در قالب شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو به ارائه خدمات مشغول هستند.
آموزش و پژوهش در فناوری نانو، متکی به تجهیزات پیشرفته‌ای است که عموماً تهیه آنها از خارج با مشکل مواجه است و از طرفی بدون ورود به عرصه ساخت این تجهیزات، کشور نمی‌تواند به نوآوری و پویایی در تولید محصولات جدید برسد. تاکنون ۲۲۶ دستگاه پیشرفته توسط ۶۱ شرکت ایرانی ساخته شده که مهم‌تر از بازار ایجاد شده و قطع وابستگی به خارج، باعث خودباوری در متخصصان شرکت‌های داخلی نیز شده است.
طی ۱۶ سال گذشته، ۳۲۴ پتنت نانو ایران در دفاتر ثبت پتنت معتبر از قبیل دفتر آمریکا (USPTO) و اروپا (EPO) ثبت شده است که این تعداد، معادل ۳۲ درصد از کل پتنت‌های ایران (مربوط به‌تمامی حوزه‌های علم و فناوری) در این دفاتر است.
زیرساخت‌های تولید نیمه‌صنعتی نانو (نانوفب) نقش مهمی در تسریع تجاری‌سازی فناوری‌های توسعه‌یافته به کاربردهای صنعتی دارند. تاکنون مراکز مختلف تولید نیمه‌صنعتی نانو از جمله مرکز صنعتی‌سازی نانوفناوری کاربردی (شامل ۶ پایلوت تجهیزات نیمه‌صنعتی)، فب نانوداروی ضدسرطان، نانوفب باتری پیشرفته، فب الکترونیک چاپی، فب سلول خورشیدی، مرکز نانو کامپوزیت و مرکز توسعه نانوالکترونیک راه‌اندازی شده است.
موضوع استانداردسازی یکی از مهم‌ترین زیرساخت‏‌های تجاری‏سازی و توسعه بازار محصولات فناورانه محسوب می‌شود. تاکنون ۱۳۹ استاندارد ملی فناوری نانو در کشور تدوین و به تصویب کمیته ملی استاندارد فناوری نانو رسیده است. همچنین تاکنون ۹ استاندارد در سازمان بین‌‏المللی استاندارد (ISO) با پیشنهاد و راهبری جمهوری اسلامی ایران تدوین شده و به تصویب رسیده است.

رسوخ فناوری نانو در صنایع موجود کشور و صنعتی‌سازی فناوری نانو
شبکه تبادل فناوری نانو برای رفع تقاضاهای شرکت‌های صنعتی موجود بر پایه فناوری‌های توسعه‌یافته داخلی ایجاد شده است. در این شبکه، ۴۴ کارگزار تبادل فناوری‌ نانو مشغول فعالیت هستند و تا نیمه اسفندماه ۱۴۰۰، تعداد ۳۸۲۸ تقاضای صنعتی احصا شده و ۳۴۷ پروژه موفق تبادل فناوری نانو بین فناوران و شرکت‌های صنعتی درکشور به اتمام رسیده است.
چالش فناوری و نوآوری یک رقابت با هدف توسعه راه‌حل‌های فناورانه برای حل مشکلات بنگاه‌های صنعتی یا توسعه خدمات و محصولات نوآورانه است. در این نوع مسابقات، شرکت‌های صنعتی خصوصی یا دولتی می‌توانند مناسب‌ترین راه‌حل‌های فناورانه را برای غلبه بر مشکلات فناورانه خود بیابند.
شرکت‌کنندگان در چالش نوآوری را عموما دانشجویان یا اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها، پژوهشگران مستقل، و شرکت‌های کوچک و متوسط خلاق و نوآور (اعم از دانش‌بنیان و غیر آن) از داخل یا خارج کشور تشکیل می‌دهند.
ساخت ماشین‏‌آلات موردنیاز برای راه‏‌اندازی خطوط تولید محصولات نانو به‌عنوان یکی از اولویت‏‌های اصلی توسعه صنعت نانو است. تاکنون بیش از ۱۰۰ خط تولید صنعتی با ماشین آلات و تجهیزات نانو ساخت ایران مورد بهره‌‏برداری قرار گرفته‌اند. همچنین علاوه بر تأمین تجهیزات صنعتی برای صنایع داخل کشور، برخی از این تجهیزات و خطوط تولید از جمله خط تولید صنعتی نانوالیاف، خط تولید پوشش‌های سخت نانو و سامانه نانو تصفیه صنعتی پساب به کشورهای کره جنوبی، چین و مالزی صادر شده است.

افزایش محصولات نانو ساخت ایران و توسعه بازار نانو
هم‌اکنون ۹۱۵ محصول نانو در بیش از ۱۵حوزه صنعتی مبتنی بر فناوری‌های داخلی تولید و روانه بازار می‌شود.در سال ۱۳۹۹، رقم کلی فروش محصولات نانو ساخت ایران معادل ۱۱۵٫۴۵۳ میلیارد ریال بوده است.
گسترش برنامه‌های صادراتی محصولات نانو در سال‌های اخیر و ایجاد پایگاه‌های صادراتی نانو در کشورهای چین، هند، اندونزی، سوریه، ترکیه و عراق بستر ورود کالا، تجهیزات و خدمات فناوری نانو ایران به بازارهای جهانی را فراهم کرده است. تاکنون محصولات نانو ساخت ایران به ۴۹ کشور از ۵ قاره جهان صادر شده است.