استفاده ابزاری از رسانه: گریز نافرجام از هزارتوی هژمونی رسانه ها

واژه هژمونی معرف اصطلاحی رایج در ادبیات سیاسی و ارتباطات است که «آنتونیو گرامشی»، متفکر مارکسیست و نویسنده ایتالیایی آن را مطرح کرد تا چگونگی سلطه یک طبقه بر طبقه دیگر را با استفاده از وسایل سیاسی و ایدئولوژیکی توصیف کند. هژمونی به مفهوم تسلط و برتری، عبارت است از چیره دستی و نفوذ بیشتر در امور دیپلماسی و روابط دیپلماتیک بین دولت ها و شاید هم هرگونه تسلط یک دولت بر دیگران که می تواند در ابعاد سیاسی، اقتصادی یا نظامی قرار گیرد.
گرامشی هژمونی را از این منظر می نگریست که طبقه حاکم باید به علایق و گرایش های گروه ها و طبقات مختلف جامعه توجه کند و به موازنه منطقی با آنها برسد. تداوم و انسجام هژمونی در گرو این دادوستد است؛ یعنی با دادن امتیازات مشروع به جامعه ازجمله امتیازات اقتصادی، برتری اش را به شکل مطلوب حفظ کند.
واژه پرطمطراق هژمونی البته فقط در دنیای سیاست و روابط سیاسی جامعه خلاصه نمی شود بلکه در کهکشان رسانه ها نیز این واژه به دنبال تعریف روابط بین رسانه و مخاطبان و نیز استفاده ابزاری دولت ها در مرزهای داخلی و حتی بین المللی است تا بتواند اهداف مختلف اعم از سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... را از طریق هژمونی رسانه محقق کند. بهره گیری گزینشی از تصویر یا خبر و استفاده از تکنیک های بازنمایی، برجسته سازی، واژه سازی و انواع نظریه های خرد و کلان رسانه در کنار استفاده از منابع مختلف مالی، از شیوه های مرسوم تثبیت هژمونی رسانه است.
امپریالیسم رسانه ای از دهه 1950 به عنوان شکل مدرنی از امپریالیسم، به دنبال سلطه جویی انحصاری در شریان های خبررسانی جهان است و از این طریق شرایطی را به وجود آورده که بی تردید می توان «اطلاعات» را گرانبهاترین کالای عصر حاضر دانست. با اطلاعات و کنترل آن می توان به همه چیز دست یافت و از همین منظر است که رسانه ها یعنی مهم ترین ابزار کنترل اجتماعی، در بسیاری از سطوح تاثیرگذار و راهبر هستند.
تردیدی نیست که اجرای سیاست ها و برنامه های دولت ها بدون توجه به افکار عمومی میسر نیست. هژمونی رسانه می کوشد با به کارگیری انواع راهکارهای موجود و طراحی برنامه های متعدد، هدایت و کنترل افکار عمومی را به دست بگیرد. رسانه در عصر ارتباطات به مثابه حلقه واسط دولت و افکار عمومی، نقشی اساسی در شکل گیری اراده سیاسی ایفا می کند؛ پس نوع عملکرد رسانه ای دولت ها قادر است موفقیت یا شکست برنامه های این تابع حقوق بین الملل را به همراه داشته باشد. رسانه یکی از ابزارهای موثر دولت ها در اعمال قدرت و حکمرانی است؛ به این طریق یکی از شیوه های هژمونی صنعت غول پیکر رسانه، هدایت اخبار خروجی و ارائه اطلاعات به جامعه و مردم به شیوه کنترل شده و بر اساس استراتژی های معین است. گیلتین می گوید رسانه ها همگی از طریق گزینش تصاویر، عناوین و سبک هایی که به درون اتاق های نشیمن می فرستند، ایدئولوژی را انتقال و تغییر ماهیت می دهند.
برای درک بهتر این مطلب، به دیدگاه مکتب گلاسکو در باب رسانه ها رجوع می کنیم که معتقد است بین واقعیت عینی و خبر مخابره شده از آن همیشه فاصله وجود دارد و این مفهوم که خبر همان واقعیت است، با توجه به فیلترهای گوناگون صحیح نیست.
امروزه از غول های بزرگ رسانه ای جهان گرفته تا حتی رسانه های محلی در ابعاد جغرافیایی متنوع، به راهکارهایی می اندیشند تا هژمونی خود را تداوم ببخشند و از این طریق جریان های فکری و اجتماعی جامعه را برای هدایت به سوی آرمان شهر و اتوپیای خود در اختیار بگیرند. چه بسا از این مسیر، ضمن بهره مندی از مواهب آن، راه را برای گروه ‎های متصدی در عرصه های اجرائی هموار کنند.
سواد رسانه ای به عنوان دانشی چندشاخه ای به ما می آموزد که در چنبره هژمونی چندلایه ای رسانه ها، چگونه مسیر گریزی از این هزارتوی فریبنده بیابیم و استقلال فکری خود را حفظ کنیم تا در انبان ذهن خود اطلاعاتی را درج کنیم که حظ بیشتری از حقیقت را دارا هستند. هر چند فراموش نکنیم که اصولا ماهیت نشر و پخش اطلاعات گزینشی است؛ گزینشی که بیشتر و اغلب به نفع طبقه خاص مسلط بر رسانه ها باشد.