ایران در جهان هوش مصنوعی

انقلاب هوش مصنوعی به سرعت در حال ایجاد تحولاتی بنیادی در عرصه های مختلف علمی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است. هوش مصنوعی نیز همچون انقلاب های فناورانه پیشین (مانند الکتریسیته)، ویژگی های فناوری همه منظوره (General Purpose Technology) را به همراه خود دارد و نه تنها انقلابی در صنایع موجود ایجاد کرده، بلکه بستری برای ظهور نوآوری های بی شمار در صنایع مختلف فراهم آورده است.
اگر چه خاستگاه آن حوزه علوم کامپیوتر است، اما اثربخشی آن به این حوزه محدود نبوده و به صورت فراگیر در بخش های متعدد و گوناگون همچون سلامت، آموزش، حمل ونقل، کشاورزی و امنیت، جنبه های مختلف زندگی بشری را تحت تاثیر قرار داده است.
کشورهایی که به موقع به ضرورت بهره گیری از هوش مصنوعی پی برده اند، موفق شده اند فرصت های ویژه ای را برای رشد و توسعه خود فراهم آورند و کشورهایی که ابعاد مختلف این انقلاب فناورانه را درک نکنند به سرعت از رقابت اقتصادی و فناورانه جهانی عقب خواهند افتاد. ایران، با وجود پتانسیل های قابل توجه، در میانه این دوگانگی قرار دارد: فرصتی برای بهره مندی از این موج فناورانه یا غفلت و عقب ماندگی در رقابت جهانی.
بهره برداری از مزایای هوش مصنوعی و تضمین استفاده مسوولانه از آن، بدون داشتن درک عمیق از وضعیت فعلی کشور در این حوزه ناممکن است. لذا گام اول پیش از هر اقدامی بررسی داده محور وضعیت هوش مصنوعی کشور از جنبه های مختلف است.
«گزارش شاخص هوش مصنوعی ایران1403» با رویکردی جامع و چندوجهی امکان مقایسه داده محور وضعیت ایران با کشورهای منطقه و پیشرو در حوزه های مختلف هوش مصنوعی همچون تحقیق، توسعه، کسب وکارها، سیاست، کاربردی سازی، اخلاق و افکار عمومی را فراهم آورده است. یافته های گزارش همان طور که در شکل مشخص است نشان می دهند اگرچه ایران در برخی زمینه ها جایگاه قابل قبولی به دست آورده است، اما در اغلب زمینه های کلیدی فاصله معناداری با کشورهای منطقه و پیشرو در جهان دارد. برخی از یافته های کلیدی در ادامه آورده شده است:
- از نظر علمی، ایران در سال های اخیر دچار افت جدی نسبت به کشورهای منطقه و جهان شده است. در سال2023 ایران از نظر تعداد و کیفیت مقالات مرتبط با هوش مصنوعی در جایگاه دوم منطقه پس از عربستان سعودی قرار دارد و با ادامه روند فعلی در دو الی سه سال آینده جایگاه دوم را به ترکیه واگذار خواهد کرد. همچنین تعداد مقالات کنفرانسی ایران در کنفرانس های برتر هوش مصنوعی روندی نزولی داشته و ایران هم اکنون در جایگاهی پس از رژیم صهیونیستی، عربستان سعودی، ترکیه و امارات قرار دارد که نشان از ارتباط اندک علمی ایران با سطوح بالای جامعه علمی هوش مصنوعی دنیا است.
- از نظر ظرفیت توسعه دهندگان هوش مصنوعی، ایران پس از ترکیه در جایگاه دوم منطقه قرار دارد. روند مشارکت ایرانیان در توسعه پروژه های باکیفیت هوش مصنوعی در سال های اخیر صعودی بوده و مشارکت مهندسان ایرانی روندی رو به رشد دارد. این حوزه، یکی از مزایای کلیدی ایران در رقابت جهانی هوش مصنوعی است.
- از نظر کاربردی سازی هوش مصنوعی در کسب وکارهای ایرانی، در حال حاضر، ایران حداقل 7سال از میانگین جهانی فاصله دارد. بر این اساس، به کارگیری هوش مصنوعی در کسب وکارهای ایرانی در حال حاضر حدود 17درصد تخمین زده می شود که با میانگین جهانی فاصله معناداری دارد.
- کمبود نیروی کار با مهارت کافی و نبود زیرساخت های مناسب دو عامل کلیدی در عدم توسعه هوش مصنوعی در بنگاه های ایرانی است.
- از نظر بازار و فروش، میزان فروش شرکت های هوش مصنوعی ایران حدود هزار و 600میلیارد تومان تخمین زده می شود. بر اساس آمار مالی شرکت های هوش مصنوعی در ایران (مجموع زیرساخت، داده و نرم افزار) این بازار از سال1396 در صورت تنزیل نرخ تورم سالانه با شیب اندکی کوچک شده است که یک هشدار جدی برای اکوسیستم هوش مصنوعی محسوب می شود.
- سرمایه گذاری ایران در تمام سه مولفه کلیدی در هوش مصنوعی (داده، زیرساخت و نیروی انسانی) با حدود 10میلیون دلار از تمام کشورهای منطقه کمتر بوده است.
- از نظر ظرفیت، توان پردازشی داخلی مرتبط با هوش مصنوعی و دسترسی به پردازنده های پیشرفته و به روز، ایران در جایگاه پنجم منطقه قرار دارد. دسترسی به موقع و سریع ایران به توان پردازشی مرتبط با هوش مصنوعی در مقایسه با کشورهای منطقه بسیار پایین تر از میانگین جهانی است و خدمات ارائه شده در ایران برای پروژه های بزرگ مقیاس علمی و صنعتی در سطح جهانی محدود است.
همان طور که داده های گزارش شاخص هوش مصنوعی نشان می دهد، فاصله ایران با رقبای منطقه ای و جهانی خود در اغلب مولفه ها معنادار است. با توجه به محدودیت های جدی در میزان منابع مالی، دسترسی به زیرساخت های پردازشی و تعاملات بین المللی، خودکفایی و پیشگام بودن در تمام حوزه های زنجیره ارزش هوش مصنوعی امکان پذیر نخواهد بود. تصور اینکه یک زنجیره ارزش جدید و مستقل برای هر یک از محصولات هوش مصنوعی ساخته شود که قابل رقابت با زنجیره های جهانی باشد، واقعی نیست. ایران باید در بخش هایی از این زنجیره ارزش، به عنوان دریافت کننده خدمات هوش مصنوعی و در نقاطی دیگر این زنجیره خود را به عنوان عرضه کننده خدمات هوش مصنوعی تعریف کند. در نقاطی که ایران خود را به عنوان عرضه کننده خدمات و فناوری های هوش مصنوعی تعریف می کند باید تمرکز بر فناوری های کلیدی و راهبردی باشد و برنامه ریزی منسجمی برای سرمایه گذاری های در تحقیق و توسعه این حوزه انجام پذیرد. رشد سریع و عمیق کشور در هوش مصنوعی نیازمند سرمایه گذاری و تخصیص منابع قابل توجه است. تامین این منابع نباید به منابع دولتی محدود شود و بخش خصوصی و سرمایه گذاری های خارجی باید نقش کلیدی در این فرآیند ایفا کنند.
اکنون ایران، با فرصت ها و چالش های منحصربه فرد، در آستانه تصمیمی سرنوشت ساز برای شکل دهی آینده خود قرار دارد. زمان آن است که ایران، با برنامه ریزی دقیق، تصمیم گیری واقع گرایانه و مبتنی بر داده و اجرای موثر، به آینده این حوزه بیندیشد. موفقیت در عرصه هوش مصنوعی در درجه اول نیازمند درک عمیق از فوریت موضوع است و سپس به ترکیبی از تلاش های راهبردی، علمی، اقتصادی و بین المللی نیاز دارد. ترکیبی از سرمایه گذاری هدفمند، توسعه نیروی انسانی ماهر و متخصص در حوزه هوش مصنوعی، تقویت زیرساخت های پردازشی و داده ، گسترش همکاری های بین المللی وتنظیم گری و چارچوب های قانونی حفاظت از داده ها و اخلاق هوش مصنوعی که همگی در شاخص های گزارش منعکس شده اند. امید است درک واقعی جایگاه ایران در جهان هوش مصنوعی زمینه ساز تصمیم گیری های مناسب و عاجل برای مدیران، سیاستگذاران و همچنین رهبران کسب وکار باشد و فرصت های بیشتری را برای بهره مندی ایران از مزایای این فناوری راهبردی فراهم سازد.