توسعه شهری در عهد صفویه

21آبان ماه سال977 شاه عباس یکم صفوی، اصفهان را به عنوان پایتخت برگزید. صفویان در طول سه قرن حکومت خود بر ایران سه شهر مهم تبریز، قزوین و اصفهان را به پایتختی برگزیدند. تصمیم شاه عباس برای انتقال مقر سلطنتی به اصفهان در سال 999 ه.ق. برابر با 970ه.ش. گرفته شد؛ اما اجرای آن به مرور زمان صورت گرفت و در حقیقت، اقدامات عمرانی و انتقال قدرت سیاسی از سال1006 ه.ق. برابر با 976ه.ش. همزمان با پایان دادن به اوضاع ناآرام داخلی و کسب پیروزی پس از چند سال جنگ پی در پی با ازبکان صورت گرفت.
این انتخاب به چند دلیل بود. او در داخل کشور توانست با تشکیل سپاهیان شاهسون و انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان، در ایجاد تشکیلات جدیدی برای کاهش قدرت سران قزلباش و برقراری استبداد مطلق خویش گام بردارد (باستانی پاریزی). لارنس لاکهارت به موقعیت جغرافیایی ممتاز اصفهان برای پایتخت صفوی به دلیل مرکزیت آن و دور بودن از سرحدات کشور و همچنین حاصلخیزی این ناحیه اشاره دارد. باید توجه داشت متون تاریخی به اقدامات ساختمانی در میدان، سال ها قبل از سال1006ه.ق. اشاره کرده اند. این اقدامات به آماده سازی میدان برای جشن ها، تفریحات و مهم تر از آن مراسمی برای نمایش قدرت حکومت صفوی اشاره کرده اند.
تبدیل اصفهان به اقامتگاه اصلی شاه یا مقر سلطنت، پس از پایان مرحله نخست احداث میدان صورت گرفت. سال1006 ه.ق. برابر با 976ه.ش. پایان مرحله اول اصلاحات سیاسی بود. پس از نقاوه الآثار، قدیمی ترین سند تاریخی که همزمان با توسعه شهر اصفهان برای انتقال مقر سلطنت به آنجا به نگارش درآمده، وقایع نامه ای با عنوان تاریخ عباسی معروف به روزنامه ملاجلال اثر جلال الدین محمد منجم یزدی است. او منجم دربار و گاهی سفیر بوده است و سال های متمادی با درباریان حشر و نشر داشته است. تاریخ ملاجلال برای فهم ترتیب احداث طرح های ساختمانی شاه عباس با ارزش است؛ زیرا همزمان با احداث چند طرح عظیم شهری در سالی است که اصفهان مقر سلطنت است. او به ذکر احداث محور چهارباغ در سال1005 ه.ق. و باغ عباس آباد در منتهی الیه جنوبی شهر در سال1006ه.ق. پرداخته است. براساس منابع درجه اول، طرح توسعه اصفهان به پایتخت شکوهمند صفوی، طی دو مرحله از این زمان آغاز می شود.
اسکندربیگ، منشی صاحب تاریخ عالم آرای عباسی، معروف ترین تاریخ نامه دوره حکومت شاه عباس، به ذکر نحوه طرح ریزی اصفهان جدید در همین سال اشاره دارد: «بدین نیت صادق و عزم لایق، متوجه آن صوب گشته زمستان را به عیش و خرمی در دولت خانه مبارکه نقش جهان گذرانیده، اکثر اوقات را به سیر و شکار صرف می فرمودند و شب ها مجالس بهشت آسا آراسته بساط عشرت گسترانیده می شد و ایام بهار عمارات عالی در نقش جهان طرح انداخته معماران و مهندسان در اتمام آن می کوشیدند و از دروب شهر یک دروازه در حریم باغ نقش جهان واقع و به درب دولت موسوم است.
از آنجا تا کنار زاینده رود خیابانی احداث فرموده، چهارباغی در هر دو طرف خیابان و عمارات عالیه در درگاه هر باغ طرح انداختند و از کنار رودخانه تا پای کوه جانب جنوبی شهر انتهای خیابان قرار داده، اطراف آن را بر امرا و اعیان دولت قاهره قسمت فرموده اند که هرکدام باغی طرح انداخته در درگاه باغ عمارتی مناسب درگاه مشتمل بر درگاه و ساباط رفیع و ایوان و بالاخانه ها و منظره ها در کمال زیب و زینت و نقاشی های به طلا و لاجورد ترتیب دهند و در انتهای خیابان باغی بزرگ و وسیع پست و بلند 9طبقه جهت خاص پادشاهی طرح انداخته به باغ عباس آباد موسوم گردانیدند و پل عالی مشتمل بر چهل چشمه به طرز خاص میان گشاده که در هنگام طغیان آب یک چشمه به نظر درمی آید، قرار دادند که بر زاینده رود بسته شده هر دو خیابان به یکدیگر اتصال یابد و تا عباس آباد یک خیابان باشد، تخمینا یک فرسخ شرعی و از دو طرف خیابان جوی آب جاری شود. درختان سرو و چنار و کاج و عرعر غرس شود و از میان خیابان نهری سنگ بست ترتیب یابد که آب از میان خیابان نیز جاری باشد و در برابر عمارت چهارباغ حوضی بزرگ بسان دریاچه ساخته شود.»

مرحله دوم - توسعه تجاری میدان در سال1011 ه.ق. برابر با 981ه.ش.
سیاست های اقتصادگرای شاه عباس در برابر بازار کهنه به دنبال تصمیم تبدیل اصفهان به مرکز سلطنت، شاه علاقه فعالانه تری به سامان دهی و توسعه بازارهای قدیم اصفهان نشان داد. بر اساس توصیف جنابادی صاحب تاریخ روضه الصفویه، شاه در ابتدا تصمیم به تعمیر بازارهای قدیم و توسعه میدان کهنه را داشته، ولی در پی مخالفت مالکان قدرتمند مستغلات میرزا محمدامین نقیب اصفهان و میرقطب الدین محمد تصمیم به ساخت چهار بازار دور میدان می گیرد، جنابادی به این نکته اشاره می کند که آنها می هراسیدند که شاه دارایی های آنها را مصادره کند و قدرت سیاسی آنها را بکاهد. مخالفت با طرح های شاه از میان شخصیت های بسیار قدرتمند اصفهان برخاسته بود. قدرت آنها از آنجا معلوم می شود که شاه عباس با یک بار مخالفت آنها بلافاصله از نقشه ای که داشت دست کشید.
گویی شاه ناگزیر بود با ساختن بازاری رقیب و حمایت از یک گروه بازاریان رقیب (ارامنه)، با بازار کهنه رقابت کند و سرانجام آن را از رونق بیندازد. کتاب «روضه الصفویه» تالیف میرزا بیگ حسن جنابادی، به عنوان چهارمین اثر اصفهان پژوهی عصر صفویه است که تاریخ تصنیف آن در آغاز کتاب، 1026 ه.ق.قید شده است. او اطلاعات ارزشمندی در رابطه با «علت احداث چهار بازار گرداگرد میدان» و نوسازی اقتصادی میدان در ذیل وقایع سنه1011 ه.ق. می دهد: «طبیعت پاکیزه طینت خسروانه چنان متقاضی گردید که از جمله بلاد عراق چون این بلده طیبه معزز به دارالملک شاهنشاهی گردیده، هرآینه استعداد آن داشته باشد که محل قوایم سرپر عرش نظیر خلافت گردد، لهذا فرمان لازم الاتباع از مصدر جلال به انفاذ مقرون گردید که اسواق و میدان قدیم و کاروانسراها و حمام سابقه اصفهان را که به صفت تضییق و اعوجاج و تیرگی هوا متصف بود، سمت وسعت و استقامت و ضیا بخشیده در صفا و طراوت و صفا و نزاهت آن نهایت سعی و اجتهاد مبذول دارند.
چون متصرفان و صاحبان این اسواق و مستغلات را چون میرزا محمدامین نقیب اصفهان و میر قطب الدین محمد برادر زاده میر شجاع الدین محمود و غیر هما از اعیان دارالسلطنه اصفهان گمان غلطی رفته مظنه آن داشتند که پادشاه جهان را هوس تصرف مستغلات ایشان بدین کار واداشته و اراده کاذبه ایشان مفهوم دارای زمان گردیده، دست از تعمیر و تجدید اسواق و میادین قدیم کشیده فرمان مطاعه به نفاذ پیوست که بر فضایی که بر ظاهر باغ نقش جهان و دولت خانه پادشاه زمان واقع است میدانی وسیع و عریض طرح اندازند به مسافت سیصد جریب معمول ولایت اصفهان و بر محیط چهار بازاری مشتمل بر دکاکین و کاروانسرا و گرمابه و مساجد و مدارس مرفوع مرغوب مصنوع از خشت پخته و احجار تراشیده نیرنگ کشند.
بر حسب فرمان لازم الاتباع، مهندسان قادر و استادان ماهر ساعتی نیکو اختیار فرمودند. میدانی مربع مستطیل به مسافت معین نیرنگ زدند و بر اطراف آن میدان چهار بازاری مشتمل بر دکاکین و بزاز خانه ها و کاروانسراها و گرمابه های مطبوع و مساجد و مدارس مرغوب ترتیب دادند» (همان)، ملا جلال منجم نیز در تاریخ عباسی، در پی ذکر احداث دورویه بازاری گرداگرد میدان در سال1011 ه.ق. به نقل مکان کردن اهل بازار هارون ولایت (بازار قدیم) به بازارهای نو اشاره می کند. در واقع شاه با آوردن بازاریان رقیب در میدان نو و رونق بخشیدن به میدان، بازاریان مخالف خود در میدان کهنه را مجبور به نقل مکان به بازارهای نو می کند: «...نواب کلب آستان علی را مهندسی بود صاحب بصیرت و طراحی مانی سیرت و مهارت، در طرح عمارت مهارتی داشت که مهندسان سر کوچه هنرمندی و مصوران کارخانه نقش بندی و معماران نامدار در طرح نقوش بدایع نگارش اقرار به عجز می نمودند و در این سال که معمار همت عالی تهمتنی، طرح عماراتی فرموده بودند که تا بنای عالم است، هیچ بنا مانند آن نشده بود.
از جمله میدانی که در درب دولت خانه است و دورش نهری بود عظیم موشح به چنار و بید بسیار با صفا، چنانچه سیرگاه خلایق و نشیمنگاه مخالف و موافق است و در دور آن دو رویه بازاری مشتمل بر دکاکین وسیع با سقف بسیار رفیع و راهروی که دو شتر کجاوه دار از هم بگذرند که آسیب به هم ترسانند و قهوه خانه ها و دکاکین و دو کاروانسرای بسیار بزرگ و تیمچه های خوش طرح و حمامات و دیگر کاروانسراها در اطراف بازار به اتمام رسیده بود و در احسن ساعات و اسعد اوقات، یعنی پنج شنبه بیست وهفتم جمادی الآخر، اهل بازار میدان هارون ولایت نقل نموده بدین محال آمدند و محال مذکوره را وقف حضرات ائمه معصومین فرمودند» بر اساس ترسیم و تشریح نقشه کامل تحول تاریخی بازار اصفهان توسط هاینتس گاوبه و اویگن ویرت، قسمت های وسیعی از قیصریه یا بزازخان همزمان با توسعه تجاری میدان در سال1011 ه.ق، احداث شده است. تکمیل بخش عمده راسته بازاری که در راستای تقریبی شمال شرقی- جنوب غربی، میدان شاه را به میدان کهنه (میدان هارون ولایت) می پیوندد، در همین مرحله صورت گرفته است، ولی متون تاریخی تکمیل نمای سر در قیصریه در مرحله بعد را جهت شکوهمندسازی نمای میدان ذکر کرده اند.

مرحله سوم-شکوهمند ساختن میدان با احداث پروژه های عظیم و مسجد شاهی (سال 1020 ه.ق.)برابر با 990ه.ش.
اثبات برتری میدان نو بر میدان کهن شهر
مرحله سوم، اثبات برتری میدان نو بر میدان کهنه بود. این زمان مقارن است با موفقیت کامل در عرصه سیاسی که پیامد آن «احیای وحدت و تمامیت ارضی ایران» و «اثبات شکوه و برتری اقتدار ایران» بود. بنا به متون تاریخی، در این زمان پروژه هایی مدنظر قرار گرفت که بتواند برتری میدان جدید به عنوان نماد پایتخت صفوی را بر میدان کهن شهر نشان دهد. مسجد شاه از اجزای لازم برای نوسازی تجاری میدان بود. افتتاح بازار نو و انگیزه دادن به تاجران و محترفان برای انتقال محل کار خود از بازار هارون ولایت، به هیچ روی توفیق بازار نو را تضمین نمی کرد. موقعیت میدان شاه بر لبه جنوب غربی شهر و دور بودن آن از منطقه مرکزی شهر باید با کوشش هایی برای افزایش تردد از طریق میدان همراه می شد.
کانون بازار کهنه مسجد جمعه بود. طبیعی بود که شاه بایست می کوشید مشابه آن کانون را در محدوده میدان نو پدید آورد. نشاندن مسجد در انتهای جنوبی میدان در نقطه ای که اصفهانیان مجبور شوند دو بار از محدوده بازار نو بگذرند (یک بار برای رسیدن به مسجد و بار دیگر هنگام خروج از آن)، می توانست اقدام موثری در رونق میدان باشد. متون تاریخی به تکمیل سردر قیصریه و همچنین احداث مسجدشاه به عنوان آخرین مراحل تکمیل و احداث میدان اشاره دارند. بر اساس متون، انتخاب مکان مسجد توسط شاه عباس صورت گرفت و آشکارا ذکر می کنند که با وجود مسجد و مدرسه در جانب شرقی و شمالی میدان، خواسته شاه پروژه شکوهمندتری بوده است. اسکندر بیگ منشی در ذکر وقایع سنه1020 ه.ق.بیان می کند: اگرچه مسجد عالی و مدرسه در جانب شرقی و شمالی میدان نقش جهان ترتیب داده بودند، اما آنها در برابر همت بلند آن حضرت پست می نمود...
بعد از ملاحظه اطراف میدان نقش جهان، جانب جنوبی میدان را که خانی بزرگ در آنجا ترتیب یافته بود اختیار فرمودند و عمارت خان مذکور را کنده، در ساعت سعد که اهل تنجیم از زایچه طالع میمون همایون استخراج کردند، معماران حاذق و مهندسان مدقق که در اعمال هندسی و دقایق کار هریک چون مرکز پرگار دم از تفرد و یکتایی می زدند طرح مسجد و مقصوره انداخته، استادان نادره کار به مبارکی و اقبال شروع در کار کردند» به گفته گالدیری، میدان بیانگر و معرف اصفهان جدید»، شهر شاه عباس است. میهمانان پس از ورود به اصفهان در یکی از سه کاروانسرای شاهی که در اطراف میدان قرار دارد سکنی می گزیدند.
هر سه این کاروانسراها در ضلع شمال غربی متمرکز شده اند و از سر در بازار شاهی بوده که خارجیان اولین بار به مشاهده شهر صفوی موفق می شدند. بنابراین شاه موقعیت خوبی برای ارائه و گسترش بیشتر پرسپکتیو در دست داشته است. با ایجاد این نظام معماری ساده و موثر است که میدان طولانی تر به نظر می آید و محور دید میدان به عقب کشانده می شود؛ یعنی محور عالی قاپو و مسجد شیخ لطف الله به عقب برده شده تا در نگاه بیننده از سر در بازار میدان طولانی تر جلوه کند.

تکمیل طرح توسعه شهری و توسعه محلات جدیدالاحداث، تملک زمین و پرداخت وام های بدون بهره (سال1020ه.ق.) برابر با 990ه.ش.
در راستای سیاست تبدیل اصفهان به پایتخت شکوهمند صفوی، باید علاوه بر پروژه های عظیم در میدان، برای تکمیل ساخت محلات شهری جدید و رونق آنها اقداماتی صورت می گرفت. در این رابطه از خزانه شاهی زمینی نزدیک به هزارجریب خریداری شد و به رسم مساعده وام هایی بدون بهره به ساکنان این محلات پرداخت شد. ملاجلال منجم در ذکر چگونگی ایجاد محله تبریزآباد و پرداخت مساعده و وام قرض الحسنه به ساکنان آن در سال1020 ه.ق. چنین گزارش می دهد: «و در سلخ این ماه، تعیین مکان خانه های تبریزیان نمودند در کنار آب زنده رود، چنانچه در میان محله ها و خانه های ایشان چهار نهر عظیم گذران است و اصل باغ جنت از مولانا علیرضا گرفتند که چهارسو و مسجد و حمام و تیمچه و بازارچه تبریزیان باشد و باقی به چهار محله خانه ها بسازند و به سبب بی موونتی تبریزیان، یک هزار جریب زمین به سه هزار تومان خریدند از رعایا و جماعت اصفهانی و مقرر شد که به سر کاری اله بیگ، پانصد خانه به زر شاه بسازند به جهت ناداران و منعمان، هر کس هر چه خواهد تا یکصدهزار تومان به رسم مساعده و قرض الحسنه بدهند که در عرض پنج سال ادا کنند و در آخر بخشیدند.»
گزارش هاروتون در هونانیان مولف «تاریخ جلفای اصفهان در رابطه با اعطای وام های بی بهره سه ساله به ارامنه جلفای اصفهان نیز موید همین مطلب است. به نقل او گروهی از ارامنه پس از رسیدن به اصفهان بی چیز شدند. آن گاه بی بضاعتی خود را به اطلاع سرپرستان ایرانی خود رساندند و خواستند شاه را از این جریان بیاگاهانند. شاه سرپرستان را به خدمت می خواند و می گوید: «از خزانه دولت به شما وام می دهم، بدون بهره، قرض الحسنه، به شرطی که پس از سه سال به خزانه بازگردانید و از بهره آن امور خود را اصلاح کنید.»

یافته ها - مراحل تدریجی شکل گیری طرح میدان و دولت خانه اصفهان بر اساس متون تاریخی درجه اول
مرحله اول؛ «عملیات تاسیس میدان» در سال999 ه.ق. پیش از انتخاب اصفهان به عنوان مقر سلطنتی بود و میدان «کارکرد تفرجگاهی و نمایش های سیاسی» داشت؛ چنان که در سال1004 ه.ق. نیز برای برپایی نمایش جنگ با ازبکان با دیوارهای پرنقش و نگار محصور شد. این مرحله میدان ماهیتی تجاری نداشت و قبل از تصمیم شاه به توسعه شهر اصفهان انجام گرفت. مرحله دوم؛ «توسعه تجاری میدان» پس از انتقال مقر سلطنت به اصفهان بود. شاه برای تبدیل میدان نو به قطب تجاری شهر طی سال1011 ه.ق. برای مقابله با بازاریان میدان کهنه تصمیم به توسعه میدان برای دومین بار گرفت.
می توان افزایش ارتفاع کاخ عالی قاپو به دو برابر و ایجاد حجره های رو به میدان و احداث ایوان های طبقه دوم میدان را بنا به گفته گالدیری در همین مرحله دانست، در این مرحله میدان کارکردی حکومتی داشت، قطب تجاری شهر محسوب می شد و صرفا مکانی برای تفریحات و مراسم شاهی محسوب نمی شد. مرحله سوم «شکوهمندسازی میدان». از سال1020 ه.ق. در پی تصمیم شاه برای اثبات برتری میدان نو به میدان کهنه و ایجاد مرکزی برای تجلیل حکومت نوین صفوی، پروژه های احداث مسجد شاه و تکمیل نمای سلطنتی سردر بازار در میدان و همچنین اضافه شدن طبقه آخر کاخ عالی قاپو و پیش زدگی آن در جدار شرقی میدان انجام گرفت.

بحث - تطبیق متون تاریخی با تحقیقات پیشین و کاوش های باستان شناسی
در رابطه با تحول تاریخی میدان و دولت خانه اصفهان، آندره گدار تکامل تاریخی میدان را دو مرحله ذکر می کند. او معتقد است مرحله اول ساخت وساز یا عملیات تاسیس میدان شامل دولت خانه و محوطه میدان و تفرجگاه شاهی در سال1006 ه.ق. با انتخاب اصفهان به پایتختی بوده و تا سال1019 ه.ق. ادامه داشته است و در مرحله دوم از سال1020 ه.ق. همزمان با صلح و پایان جنگ ها، طرح هایی چون مسجدشاه برای تجلیل حکومت صفوی مدنظر قرار گرفته است و تا 1038ه.ق. ادامه داشته است. اوژینو گالدیری نیز بر مبنای شواهد باستان شناختی به این نتیجه رسیده که میدان در دو مرحله جداگانه ساخته شده است. در مرحله نخست (1013 - 1008 ه.ق.)برابر با 983- 978ه.ش، دیوار پیرامون میدان را به بلندی یک اشکوب برافراشتند.
در پس این دیوار، حجره هایی بود متصل به نمای بیرونی و رو به بازار پشت میدان و درون دیوار خالی بود. در این مرحله عالی قاپو برای ورودی کاخ های سلطنتی و بعدا در مرحله دوم احداث (قبل از 1026ق)، حجره های رو به میدان در درون دیوار افزوده می شود و در طبقه فوقانی یک ردیف ایوان رو به میدان ایجاد می شود و بنای عالی قاپو هم با افزایش ارتفاع به دو برابر وضعیت قبلی، وضعیتی تشریفاتی به خود گرفته و از یک ورودی ساده به یک غرفه تشریفاتی با نمایی به طرف میدان تبدیل می شود؛ جایی که میهمانان شاه در آن پذیرایی می شده اند. در این مرحله گرچه مساحت میدان حدود 4000مترمربع کوچک تر می شود، ولی مقام و وقار معمارانه جدیدی به میدان می افزاید و عملکرد واضح تری به تمام مجموعه می بخشد. براساس تحلیل متون تاریخی، می توان تقسیم بندی دو مرحله ای محققان مذکور را با دقت بیشتر طی سه مرحله و با تاریخ ای دقیق تر تبیین کرد. علاوه بر آن، هر یک از این مراحل نیز متناظر با نقاط عطف اصلاحات سیاسی در این دوره است.