عقلانیت گردش به شرق

تقسیم بندی روابط بین الملل به «غربی» و «شرقی» اساس روابط در دکترین بین الملل محسوب می شود و در ابتدای انقلاب ناظر به این تقسیم بندی شعار «نه شرقی و نه غربی» به عنوان اصلی ترین راهبرد سیاست خارجی در دستور کار قرار گرفت. اما پرسشی که این روزها بسامد بالایی پیدا کرده است اینکه آیا امروز در سیاست خارجی مان همچنان در همان مسیری که ابتدای انقلاب پیش گرفته بودیم، حرکت می کنیم یا منافع و مصالح امروز ایجاب می کند، مواضع دیگری اتخاذ کنیم؟
سیاست خارجی هر کشوری تابعی از ساختار نظام بین الملل است. از این رو، زمانی که ساختار دو قطبی باشد و کشوری همچون جمهوری اسلامی در یک تنهایی ژئوپلیتیکی و تنهایی راهبردی با رویکرد مقاومت قرار دا شته باشد، طبیعتا «سیاست نه شرقی نه غربی» موضوعیت خواهد یافت. در خصوص همین مباحث و انگاره ها، در کتابم «نظام دو قطبی و جنگ ایران و عراق» بر همین ساختار دو قطبی و تاثیری که بر محدودیت ایران در عرصه بین الملل داشته ، تاکید کرده ام. شاهد این مدعا، فشار و تنگناهایی است که کشورهای اروپای شرقی، اتحاد شوروی، امریکا و اروپای غربی بر ایران وارد می کردند. در آن مقطع زمانی، از این وضعیت جهانی تحت عنوان «سلطه متوازن» سخن به میان می آمد.
زمانی که قدرت های بزرگ در وضعیت «سلطه متوازن» قرار می گیرند، یک «بازیگر انقلابی» قطعا در فضای محدودیت قرار خواهد گرفت. اینجا است که ایران با اتکای به خود و با استراتژی خودیاری می کوشد تا الگوی رفتار و کنش خود را شکل داده و معنا ببخشد.

سوءهاضمه قدرت های بزرگ
در دوران بعد از جنگ سرد، ساختار نظام بین الملل با تغییراتی روبه رو شد. در دهه 1990 امریکایی ها توانستند یک نظم جدید جهانی را به نفع خود ایجاد کنند که البته این تفاوتی در وضعیت ایران ایجاد نمی کرد و ما همچنان در «وضعیت مقاومت» باقی ماندیم. از این زمان به بعد، ساختار نظام بین الملل به سمت «ساختار سلطه» رفت و این مساله ای نبود که تنها از سوی ما طرح شده باشد، اتفاقا خود امریکایی ها هم به آن معترف بودند و زبیگنیو برژینسکی در کتابی با عنوان «انتخاب؛ سلطه یا رهبری» از قرار گرفتن امریکا در وضعیت سلطه صحبت کرد و ایران را در مرکزیت نظام ضد سلطه قرار داد. چرا که به واقع ایران در مقابله با این نظام سلطه تحرکات بسیاری داشت.
اما نظم جهانی که امریکا به نفع خود طراحی کرده بود، چندان پایدار نماند، هلن کارر دانکوس در کتاب «برادر بزرگ تر» عنوان می کند که قدرت های بزرگ به خاطر سوء هاضمه دچار فروپاشی می شوند؛ یعنی آنقدر می بلعند که نمی توانند هضم کنند و امریکا این وضعیت را در قرن بیست و یک پیدا کرد؛ حمله به افغانستان و عراق قدرت او را تضعیف کرد و همین امر باعث شد تا در روسیه یک «جنبش مقاومت» به وجود آید و به دنبال آن، کارگزارانی که نگاه ناسیونالیسم ضدامریکایی و ضدمداخله گرایی اروپایی داشتند، سر برآوردند که نتیجه این امر ظهور پوتین بود. پوتین خیلی تلاش کرد که سیاست موازنه با امریکایی ها را در پیش بگیرد، اما احساس کرد که «سیاست موازنه» منجر به «سیاست سازش» خواهد شد و نتیجه این سازش هم از دست رفتن حوزه منطقه ای بود که روس ها در ابتدا از آن تحت عنوان جامعه مستقل مشترک المنافع یاد می کردند و اینجا بود که در یک وضعیت و فضای واکنشی واقع شدند. از اینجا بود که روسیه به سمت ایران کشش پیدا کرد؛ چرا که ایران در مرکزیت نظام ضد سلطه قرار داشت. بر این اساس، «شرق» امروز، به مثابه مقاومت است نه بلشویک شرق.

تعامل متوازن
در یک دوره ای، فضای دو قطبی در جهان حاکم بود و هر دو طرف شرقی و غربی هم علیه ایران متحد بودند. اما فضای فعلی کاملا متفاوت است. در نظام سلطه جهانی، ایرانی که در شرایط تحریم و مقاومت قرار دارد، جاذبه پیدا کرده است و اینجا روسیه باید بین ایران و ایالات متحده یکی را انتخاب کند.
در نظم بین المللی امروز، ایالات متحده در فضای «کنش تهاجمی» و ایران در فضای «کنش تدافعی» قرار دارد و به همین دلیل است که سیاست خارجی روسیه متمایل به سیاست خارجی ایران می شود. برخی انصاف راهبردی ندارند و تحت تاثیر شبکه های معاند خارجی، ایران را مستعمره روسیه قلمداد می کنند؛ غافل از اینکه امروز تعامل ایران و روسیه، یک «تعامل متوازن» است اما یک نکته بسیار بنیادینی وجود دارد و آن این است که هنوز روسیه و چین نگاه شان به غرب، از نوع مماشات است؛ ولی نگاه ایران یک نگاه مقابله جویانه است.
ما در ایران دنبال «تغییر سیستم» system change هستیم، روسیه دنبال «تغییر سیستماتیک» systemic change است و چین دنبال «تغییر روندی» change processional است. در «تغییر سیستم» system change که ما در سیاست خارجی خود دنبال می کنیم هم با بازیگر(actor)، هم با ساختار(structure)، هم با سازکار (process) و هم با سرشت (nature) نظام سلطه جهانی مخالف هستیم و نظام جهانی مسلط را که مبتنی بر سلطه و توسعه گرایی است، برنمی تابیم و رویکردمان براندازی این سیستم و تغییر آن است.
اما در رویکرد «تغییر سیستماتیک» systemic change که روسیه در دستور کار دارد، نسبت به اصل نظام سلطه حساسیتی وجود ندارد، اما شکل بندی رفتاری، محل نقد و مخالفت است. به عبارت دیگر، روسیه نظام مسلط جهانی را قبول دارد ولی به شکلی موازی آن را می پذیرد و سلطه یکجانبه را برنمی تابد و می خواهد ساختار (structure) را تغییر دهد. اما چین دنبال «تغییر روندی» change processional و تغییر سازکارها است.

بازیگری ایران در «نظم جدید جهانی»
تغییر سیستم «system change» همواره در تفکر ایرانی وجود دارد، یعنی هم در ساختار دو قطبی دوره حضرت امام(ره) وجود داشت و هم در نظام سلطه جهانی امروز موضوعیت دارد. بنابراین اگر تغییری در روابط بین الملل و سیاست خارجی دیده می شود و چرخش هایی به سمت شرق احساس می شود؛ این تغییرات ناظر به نظام بین الملل و پیوستن برخی از بازیگران این فضا همچون چین و روسیه، به نظام فکری ماست.
بنابراین در پاسخ به آنانی که مدعی می شوند، منافع و مصالح امروز ما ایجاب می کند که مواضع متفاوتی اتخاذ کنیم، باید گفت نظم بین الملل به سمت ما چرخش پیدا کرده است، نه اینکه ما به سمت یکی از دو قطب شرق و غرب حرکت کرده باشیم. ما در همان موضع «تغییر سیستم» هستیم. این نکته بسیار مهمی است که نباید در خصوص نوع تعاملات بین المللی امروز و اکنون ایران اسلامی از نظر دور داشت.

مکتوب حاضر، متن ویرایش و تلخیص شده از سخنرانی دکتر متقی است که در سلسله گفت وگوهای انتقادی «ارغنون خرد» با عنوان «عقلانیت گردش به شرق» در محل پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و تمدنی وزارت علوم ارائه شد.

* رئیس دانشکده علوم سیاسی دانشگاه تهران