از مهم ترین آسیب هایی که اعتبار فعالیت آکادمیک را دچار چالش می کند «سیاست زدگی» اصحاب دانشگاه است. انتظار می رود کسانی که کسوت مدرسی دانشگاه را به تن دارند، در تحلیل های خود، فراتر از موج های سیاسی و هیاهوهای ژورنالیستی عمل کنند و بتوانند تحلیل خود را ناظر به یک چهارچوب مفهومی و نظری مشخص و در نسبت با واقعیات جامعه کنند؛ نه اینکه هر بار عطف به واقعه و رویدادی خاص، چهارچوب نظری متفاوت و متضادی را به کار گیرند. یکی از سوژه های اصلی این «رویکرد زیگزاگی»، جناب دکتر رنانی، استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان است که اغلب تلاش می کند با رویکردی نهادگرایانه به اقتصاد و توسعه توجه کند و از همین جهت یادداشت هایی که می نویسد سویه های جامعه شناختی دارد. به عنوان مثال، یادداشتی که ایشان با عنوان «سقوط» منتشر کرد، عملا فاقد این دو شاخصه است؛ یعنی نه چهارچوب مفهومی و نظری مشخصی دارد و نه نسبت چندانی با واقعیت های جامعه پیدا می کند.

1. دکتر رنانی در یادداشت «سقوط»، ایده «انقلاب از بالا» را طرح می کند. منظور او این است که کشور باید از بالا دست تحولات بنیادین و انقلابی را در سیاستگذاری ها تجربه کند؛ وگرنه «انقلاب از پایین» را خواهد دید.
این گزاره بدیهی به نظر می رسد اما وقتی آن را درباره کشوری مانند ایران به عنوان جزئی از یک نظم بین الملل بیان می کنیم، باید گزاره های دیگری را نیز در نظر آوریم. امثال دکتر رنانی از این مهم غافل اند که اساسا «انقلاب از بالا» و تحول بنیادین در سیاست ها دیر زمانی است که در سطح بین المللی علیه ما رقم خورده است. قسمت عمده مشکلاتی که امثال دکتر رنانی می کنند، معطوف به مسائلی است که نظم جهانی در قالب پروژه تحریم، مشکلات سیاسی و امنیتی علیه ما پیش برده و «انقلاب از بالا» علیه ایران را کلید زده است!
اشکال چنین تحلیل هایی به «ملی گرایی روش شناختی» این طیف برمی گردد که اساسا به این ماجرا بی توجهند که ما در یک نظم بین المللی یک سویه و نظام نابرابر جهانی قرار داریم که در آن به طور ذاتی کشوری که به دنبال کسب استقلال و آزادی و تعیین سرنوشتش به دست خود باشد، تحمل نمی شود چه برسد به کشوری مانند ایران که سابقه تمدنی چند هزار ساله دارد و به تازگی در یک انقلاب مردمی توانسته از زیر یوغ استعمار بین الملل فارغ شود. ایران از آنجا که یک سابقه تاریخی و تمدنی دارد، خاک و بومش بنابر خصلت و ویژگی هایی که دارد، انسان هایی با یک هویت خاص پرورش می دهد که همواره «آزادگی» را طلب کرده و هر نوع نظم دیکته شده را برنمی تابند و در این فضا، انقلاب اسلامی هم واکنش شدید ایران به این هاضمه نوین جمهوری امریکایی بوده است.
بنابراین، فشارهای امروز نظم جهانی به ایران از این بابت است که بتوانند در عرصه اجتماعی نارضایتی هایی ایجاد کرده و از طریق نارضایتی های اقتصادی، پروژه تغییرات فرهنگی و ارزشی را دنبال کنند؛ که به نظر می رسد تا حدی هم موفق بوده اند. در این فضا، واکنش به «انقلاب از بالا» اتفاقا باید مقاومت در برابر نظم نوین جهانی باشد نه تسلیم شدن در برابر این موج. اما متاسفانه ایده دکتر رنانی و همفکران ایشان «تسلیم شدن» است. به همین خاطر، دکتر رنانی اساسا بردارهای ناعادلانه ای که از بالا و از سوی نظم جهانی به ما وارد می شود را نادیده می گیرند و گویی تمام اشکالات سیستم را خود-بنیاد تصور می کنند.
2. رنانی در بخش مبسوطی از یادداشتش به «سقوط نمادها» در جمهوری اسلامی اشاره می کند و می نویسد: «به گمان من مهم ترین کاری که جنبش مهسا کرد وارد کردن نظام به مرحله سقوط نمادها بود... آتش زدن بنرها یا مجسمه های حکومتی، سرپیچی از حجاب اجباری به وسیله طیف وسیعی از زنان و به نمایش گذاشتن عکس های بدون پوشش سر توسط زنان برجسته و مشهور، شادی مردم در شکست تیم ملی فوتبال، نخواندن سرود ملی در برخی مراسم رسمی و... از جمله اینها است.»
در اینکه فشار اقتصادی باعث شده تا در حوزه های فرهنگی، روانشناختی و اجتماعی دچار بحران شویم، شکی نیست اما باید این مساله را با توجه به فشاری که وجود دارد، تحلیل کنیم. یعنی قدر مطلق این بحران های فرهنگی مهم نیست بلکه نسبتش در فشاری که به ما آورده می شود، باید فهم شود. اتفاقا به نسبت فشاری که در این سال ها وارد شده است، بحران های اداری، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ما بسیار کمتر از حد انتظار بوده است. اشتباه امثال رنانی این است که با قدر مطلق اتفاقات مواجه می شوند و این، مهم ترین دلیل خطای تحلیلی

ایشان است.
وقتی می خواهیم شرایط اجتماعی را تحلیل کنیم باید بررسی کنیم که جامعه و فرهنگ تحت تاثیر چه بردارهایی، چنین وضعیتی پیدا کرده است. بله! اوضاع فرهنگی خوبی نیست اما آیا این بدان معنا است که جامعه در حال فروپاشی است؟ اتفاقا به اعتقاد من، جامعه به لحاظ فرهنگی با وجود فشارهایی که متحمل می شود، اوج وفاداری و پیوندش با نظام سیاسی را به نمایش گذاشته است. برای مثال، بعد از غائله پاییز 1401 و هجمه بی نظیر دستگاه های امنیتی و تبلیغاتی خارجی، درصد بسیار اندکی از خانم ها حجاب خود را کامل از سر برداشتند. البته این درصد پایین بدان معنا نیست که وضعیت امروز نمادها مطلوب است؛ اما اشتباه استراتژیک امثال دکتر رنانی این است که تغییرات ایجاد شده را در نسبت با فشارهای وارد ارزیابی نمی کنند.
3. دکتر رنانی در بخش دیگری از یادداشت خود عنوان می کند: «به گمان من آوردن دولت نهم با آن همه هزینه ملی که تحمیل کرد و نیز ورود به بازی اتمی، با هدف افزایش و نمایش کارآمدی در داخل و خارج بود. اما با شکست دولت نهم و دهم که تمام ظرفیت نظام در سبد آن گذاشته شده بود (شکستی که در هر چهار بعد داخلی و خارجی، اقتصادی و سیاسی رخ داد) آخرین ذخیره نظام برای نمایش کارآمدی خود نیز خرج شد.»
تعبیر او از اینکه، نظام دولت x یا y را بر سر کار آورد؛ این مساله را به ذهن تداعی می کند که گویی در هیچ یک ازانتخاباتی که تا به امروز برگزار شده ، مردم مدخلیتی نداشته اند! این در حالی است که به رغم اینکه در ادواری، ترجیح هسته اصلی نظام، ریاست جمهوری شخص دیگری بود اما به انتخابات، احترام گذاشت و با رئیس جمهور منتخب مردم همراهی کرد. به نظر می رسد که تحلیل رنانی در این بخش از یادداشت هم کاملا گسسته از واقعیت تاریخی است. با این اوصاف، رنانی باید ابتدا از طرفداری های سیاسی خود از دولت های خاص برائت بجوید که گمان نمی کنم چنین جسارتی داشته باشد.
4. رنانی در بخش دیگری از مقاله «سقوط» خود عنوان می کند: «در زمان دولت یازدهم و دوازدهم کل بخش های دیگر نظام بسیج شدند تا نشان دهند آن دولت ناکارآمد است و حتی با اقدامات خود برجام را به شکست کشاندند یا بعدا در مسیر احیای آن سنگ اندازی کردند...» گویی در تحلیل ایشان، برجام به خاطر نقدهای مخالفان دچار مساله شد! غافل از اینکه مسئولان همان دولتی که از قضا آقای رنانی به آن نزدیک بود بارها عنوان کردند که برجام حتی در همان دوران اوجش، کوچکترین منفعت اقتصادی برای ایران به ارمغان نیاورد و ساختارش به گونه ای بود که اصلا قرار نبود به ارمغان آورد، حتی خود کارشناسانی که در مرکز بررسی های استراتژیک دولت آقای روحانی بودند (امثال دیاکو حسینی) اخیرا معترف شدند که برجام برای تبادل سیاسی و اقتصادی نبود و به تعبیری یک بازی بود که برای مهار ایران و معطل کردن آن طراحی شده بود. ضمن اینکه ایشان فراموش کرده اند که امریکایی ها خود، برجام را بهم زدند و این ترامپ بود که برجام را پاره کرد و از آن خارج شد و اتفاقا ایران به رغم اینکه می توانست از NTP خارج شود و یک موضع رادیکال بگیرد، به علت «مکانیسم ماشه» مجبور به ادامه حضور در آن بود.
5. رنانی در مواضع اخیرش، از تعداد محدود جوانان و نوجوانانی که در جریان اغتشاشات 1401 در خیابان بودند، تحت عنوان «سوژه های آگاه و انقلابی» حرف می زند و آنان را «نسل صفر توسعه» می خواند و معتقد است که این قشر، خودآگاه ترین نسل ایران هستند که توسعه در ایران را پیش خواهند برد. رنانی به گونه ای به مدح و ثنای این نوجوانان می پردازد که گویی اساسا تاکنون در این کشور توسعه ای صورت نگرفته است. ایشان از بخش بزرگی از واقعیت چشم پوشی می کند و توجه ندارد که سوژه هایی که در پاییز 1401 در کف خیابان ها حاضر بودند بسیار تحت تاثیر القائات رسانه های جمعی حمایت شده توسط دولت های استعماری بودند. روبات های مجازی و رسانه های تصویری و مجازی با دروغ های بسیار، عنان احساسات این طیف را در خیابان ها به دست داشتند و آنان را به رفتارهای رادیکال و خشونت بار تشویق می کردند. فحاشی های رکیک به مسئولان حکومتی و مردم عادی، حملات وحشیانه به نیروهای امنیتی و کشتار نزدیک به 60 نیروی امنیتی، حمله به محل کسب مردم عادی، حمله به محل زندگی مردم و غارت اموال آنان، ترند کردن دروغ های ضعیف مانند خروج مقامات به سمت پناهندگی به ونزوئلا، لیدری سلبریتی ها و اینفلوئنسرهای بی مایه و رفتارهای گله ای در فضای مجازی، همگی بخشی از عملکرد این به اصطلاح «سوژه های خودآگاه» مدنظر آقای رنانی و دوستانشان است. این سوژه های به زعم رنانی «خودآگاه» البته همیشه این گونه تصویر نمی شده اند.
دکتر رنانی در سال های گذشته، بارها راجع به اینکه این نسل جدید توسط سیاست های تربیتی جمهوری اسلامی، آسیب دیده و آموزش و پرورش در ایران بی کارکرد و کژکارکرد است، صحبت کرده بود و جالب اینجاست که این نسل خودآگاه امروز مدنظر دکتر رنانی، از دل همان آموزش و پرورش به زعم وی معیوب بیرون آمده است. این وسط اما گویا معجزه ای توسط رسانه های ماهواره ای یا شبکه ها و روبات های مجازی شان رخ داده است که نه ما متوجه آن می شویم و نه رنانی توضیح درستی درباره آن می دهد. این رفتارها و گفتارهای زیگزاگی بیشتر سیاست زدگی روزمره را به یاد می آورد تا یک تحلیل علمی را.
رنانی به مثابه یک «اقتصاددان نهادگرا» قاعدتا به تاسی از وبر باید توسعه مدرن و سرمایه داری جدید را بر دوش مردمی ببیند که در فرهنگ اقتصادی شان، «کار» برجسته تر از «مصرف» است. اما در منطق نهادگرای رنانی گویا نسلی که لذت گرا است و فرهنگ اقتصادی اش بیش از «کار» بر «مصرف» بنا شده ، نسلی که درگیر بازی های کامپیوتری، وب گردی و پرسه زنی رسانه های اجتماعی است، نسلی که تتلو و ساسی الگوواره های آن هستند، نسل روابط پرتعداد اما کم عمق عاطفی و نسلی که بسیار تحت تاثیر رسانه های اجتماعی و سلبریتی ها و اینفلوئنسرها هستند بهتر از نسل های قبلی می تواند حامل توسعه باشد!