گردهم آمدن مردم در مراکز شهری بزرگ یکی از تغییرات بنیادین تاریخ بشر است. از حدود 6000سال پیش در نقاط گوناگون دنیا، قصبات بزرگ و سرانجام شهرها از اجتماعاتی سربرآوردند که پیش از آن روستایی- کشاورزی خوانده می شدند. این فرآیند که اغلب انقلاب شهری نامیده می شود، چیزی فراتر از رشد اندازه این اجتماعات بود و تغییراتی را نشان می داد که در شیوه تعاملات مردم، ارتباط آنها با محیط و روشی که اجتماعات خود را براساس آن سازمان دهی کرده بودند، پدید آمده بود. جریان ها و نهادهایی که در این زمان پدیدار شدند، پیوسته رشد کردند و اساس جامعه شهری امروز را شکل بخشیدند.

بین النهرین
به نظر می رسد که انقلاب شهری ابتدا از 5500 تا 3500 قبل میلاد در بین النهرین - که اکنون عراق خوانده می شود و در جنوب غربی ایران و شرق سوریه قرار دارد- رخ داده است. توسعه تاریخی در بین النهرین را می توان به عنوان یک نمونه مورد مطالعه در نظر گرفت و از این رهگذر فرآیندهای همگام با شهرنشینی اولیه را بررسی کرد. دشت بین النهرین به طور طبیعی کم آب بود. بنابراین پیش از توسعه تکنیک های آبیاری در 5500 ق.م، تعداد کمی از مردم آنجا زندگی می کردند. در طول 200سال بعد، در یک دوره طولانی که باستان شناسان آن را دوره عبید (Ubaid Period) می نامند، مردم پیشرفت آرامی داشتند؛ اما باوجوداین، نخستین بنیاد جامعه شهری جهان را پایه گذاری کردند. بسیاری از پژوهشگران باور دارند که در طول این دوره، مردمی که اکنون سومری خوانده می شوند، به بین النهرین آمدند. مکان های منسوب به دوره عبید در عراق و همچنین در دامنه تپه های پیرامونی واقع در ایران و ترکیه کنونی کشف شده اند. این مکان ها ویژگی های فرهنگی مشترک بسیاری دارند و هریک به ادراک جامعه شهری اولیه کمک کرده اند. اما به نظر می رسد که اولین مکان حفرشده، اریدو (Eridu)، هنوز بیشترین اطلاعات مفید را دربردارد. به نظر می رسد در میان این مکان ها، اریدو که در جنوبی ترین بخش دشت بین النهرین واقع شده است، بالاترین سطح توسعه را به دست آورده باشد. احتمالا سکونتگاه اولیه آن بزرگ تر از دهکده هایی نبوده که به مدت هزاران سال دره های مناطق مرتفع کوهستانی را همچون نقطه هایی پوشانده بودند. اما مردم اریدو به اصول آبیاری پی بردند و گویا میزان حداکثر و حداقل درجه آب وهوای بین النهرین برای کاشتن گندم و جو، نگهداری از گوسفندان، بزها و گاوها مناسب بوده است.
باستان شناسان کشف کردند که در اریدو آنچه معبد پنداشته می شود، حدود 3500 ق.م ساخته شده است. وجود چنین بنایی در آن روزگار نشان می دهد که جامعه نسبتا به حد بزرگی رشد یافته بود؛ یعنی سطحی معادل 10هکتار (25آکر) و جمعیتی در حدود 2000نفر داشت.
وجود تعداد بسیار زیادی جمعیت در یک سکونتگاه دلالت دارد بر سیر تکامل روابط اجتماعی به سوی سطح جدیدی از وحدت در جامعه و وابستگی بالقوه به سکونتگاه های اطراف برای برخی کالاهای معیشتی.
بین 3500 تا 2900پیش از میلاد، در عصری که دوره آغازین نگارش (Protoliterate) یا دوره های اوروک و جمدت نصر (Jemdet Nasr) خوانده می شود، تعداد سکونتگاه هایی که جمعیتی بیش از 1000نفر داشتند، در بین النهرین افزایش یافت. سفال های این دوره نشان می دهد که تولیدات کشاورزی و هنری سازمان یافته تر شدند. در طول این دوره، بیشتر ظروف سفالی روی چرخ یا روی قالب ها ساخته شدند، یعنی روندی که سبب بازده و استانداردسازی بیشتری شد و بر یک اقتصاد تجاری پیچیده دلالت داشت. کشف مهم دیگر از این دوره شواهدی است از تلاش های نخستین برای نوشتن روی سنگ و گل رس. بیشتر این نوشته های اولیه که برای نگهداری ثبت و مدارک استفاده می شد، سند دیگری است برای پیچیدگی روزافزون اقتصاد بین النهرین. علاوه بر آن ساختمان های این دوره که باستان شناسان آنها را به عنوان معبد معرفی می کنند، پیچیدگی رو به رشد و بزرگ شدن این جوامع را نشان می دهند. برخی معابد که گویا دسته بندی داشتند، احتمالا به عنوان محوطه مقدس مورد استفاده قرار می گرفتند و تعداد کمی از آنها روی سکوهای بلندی ساخته شده بودند و بعدها زیگورات نامیده شدند. احتمالا بلندی و برجستگی ساختار این بناها، قدرت رو به رشد رهبری مذهبی جوامع را بازتاب می داده است.
اسناد مربوط به 2900 تا 2350 ق.م که دوره دودمانی (Dynastic Period) نخستین خوانده می شود، چنین نشان می دهد که تقریبا در 24سکونتگاه که با معیار اندازه خالص جمعیت به راستی شهر محسوب می شدند، رشد قابل توجه جمعیتی رخ داده است. در طول این دوره، تولید ظروف سرامیکی، فلزی و محصولات پارچه ای به دست صنعتگران سازمان یافته شده و به گروه های تخصصی آرایش یافت. سنگ، چوب، سنگ معدن فلزی و دیگر مواد غیربومی به شهرهای مناطق کم ارتفاع آورده شده و برای طبقه ممتاز محلی به شکل کالاهای آماده برای مصرف درآمدند. در حدود 2500 ق.م نوشتن در سراسر دشت بین النهرین همگون و استانداردسازی شده بود. همچنین در این زمان جوامع به تدریج به شکل شهرهای مدرن درآمدند: نواحی متراکم مسکونی با خیابان های پیچ درپیچ کوتاه و خانه های چندطبقه. پیش از آن معابد بزرگ ترین بناها در شهرها بودند که دلیلی است بر اهمیت نهادهای مذهبی در فرهنگ بین النهرین. اما در پایان این دوره، کاخ ها به عنوان بناهای بزرگ معرفی شدند و گویی اشاره دارند به یک حکومت سلسله مراتبی سکولار در حال رشد؛ همزمان تولید تخصصی و تنوع دسترسی به منابع اقتصادی، نشان از قشربندی اجتماعی بزرگ تری دارد.
در پایان دوره دودمانی نخستین، دهکده های برابری خواه (Egalitarian Villages) دوره های پیشین- که در درجه اول بر اساس نظام خویشاوندی اداره می شدند- به سلسله مراتبی از شهرها و شهرستان ها توسعه یافتند که دارای طبقه بندی اجتماعی مشخصی در میان گروه های متنوع شغلی بودند. همچنان که قشربندی اجتماعی قوت می یافت، حکمرانان دولت شهر ها ظهور کردند و آغاز کردند به اینکه خود را با عنوان شاه و فرمانروا خطاب کنند. اگرچه جزئیات کشمکش بر سر قدرت روشن نیست، ولی تکرر جنگ میان دولت شهرهای بین النهرین که از نظر سیاسی مستقل بودند، نشان می دهد که توازن قدرت به نفع کسانی تغییر یافت که نیروهای نظامی در اختیار داشتند.

 هند، چین و آمریکا
در هزاره بعدی، تغییرات مشابهی در دره رود سند واقع در آسیای جنوبی، دره رود زرد واقع در چین و نهایتا دره مکزیک رخ داد. این مناطق و بسیاری از مناطق دیگر، شیوه شهرنشینی منحصربه فردی داشتند؛ اما نیروهای بنیادی مشترک بسیاری نیز به طرق مختلف، به رشد شهرهایشان کمک کردند. در امتداد دره رود سند، یعنی پاکستان و هند کنونی، تمدن دره سند که به سبب یکی از شهرهای بزرگ خود با عنوان فرهنگ هاراپایی نیز شناخته می شود، در حدود 2400 ق.م پدیدار شد. تا کنون نزدیک به 1000 مکان هاراپایی کشف شده است. میان آنها، موهنجودارو از مکان هایی است که به طور وسیعی حفاظت شده و در محدوده دولت جدید پاکستان قرار دارد. مشخصه موهنجودارو و دیگر مکان های مهم تمدن هاراپا بناهای بزرگی است که از آجر پخته ساخته شده اند و این آجرها با الگوی ردیفی دقیقی چیده شده اند. ممتازترین ویژگی این مکان ها ارگ است که در سطح بالاتری از بقیه بخش های شهر قرار گرفته و با سازه های سنگینی پوشانده شده است. تعداد زیادی ظروف سفالی منقوش و مقداری فلز یافت شده در موهنجودارو نشان می دهد که مراکز اصلی هاراپا فعالانه کالا مبادله می کردند و با وجود شواهد اندک احتمال آن وجود دارد که این تمدن حتی با بین النهرین تجارت می کرده است. هاراپایی ها سیستم نشانه گذاری مکتوب خود را نیز توسعه دادند.
در دره های رودخانه های پهناور چین شمالی، برخی از تمدن های بزرگ اولیه اوراسیا توسعه یافتند. در دشت های آبرفتی رود زرد، دهکده های کشاورزی نئولتیک در قالب اتحادیه های تحت اداره فرماندهان هم پیمان شدند. این هم پیمانان نهایتا در هزاره دوم پیش از میلاد برای تشکیل یک دولت اولیه به هم پیوستند. بر اساس اسطوره های آنها، نوشته های اولیه شان روی استخوان های اوراکل و کاوش های باستان شناسی می دانیم که سلسله شانگ (ین) یکی از شناخته شده ترین تمدن های اولیه چین بوده است. نسل ها طول کشید تا قدرت تمرکز یابد؛ ازآنجاکه حاکمان از میان خاندان های مختلفی انتخاب می شدند، پایتخت به شهرهای متعددی انتقال پیدا می کرد. هرچند که قدرت نهایتا به یک خاندان سلطنتی واگذار شد و شهر آن یانگ (Anyang) به عنوان پایتخت دائمی انتخاب شد. در طول این مدت مردم سلسله شانگ به توسعه صنعتی برنزی (مفرغی) دست یافتند که موجب تولید انبوه ظروف و ابزاری شگفت انگیز شد.
و بالاخره، قاره آمریکا با بنیان های بسیار متفاوت، تمدن های شهری اولیه فراوانی داشت. مهم ترینشان مردمی بودند که در مکزیک مرکزی سکونت داشتند و اولین شهر بزرگ آمریکایی‎ها، شهر تئوتیهواکان را ساختند. زندگی روستایی کشاورزی در مکزیک در طول هزاره های 2000 و 1000 پیش از میلاد پدیدار شد که نسبتا به تازگی با مناطق نخستین آسیا مقایسه شده است. بنیان اقتصادی این تمدن نیز متفاوت بود. ذرت مهم تر از محصولاتی چون گندم، جو یا برنج بود. گذشته از این مکزیکی ها در مقایسه با همتایان خود در جهان، حیوانات خانگی کمی داشتند؛ تنها سگ و بوقلمون. ولی مردم آسیا گوسفند، بز، گوساله و خوک پرورش می دادند. با وجود این تفاوت ها در قرن اول و دوم پیش از میلاد، شهری بزرگ در مرز شمالی دره مکزیک، در جوار مکزیکوسیتی امروزی پدیدار شد. تئوتیهواکان با سرعت شگفت آوری رشد کرد تا جایی که بیش از صدهزار انسان در آن سکونت یافتند. به روشنی می توان دریافت که برنامه ریزی زیادی برای ساخت ساختمان های مرکزی متعدد این شهر به کار گرفته شده است. تئوتیهواکان تا زمان انحطاط خود در قرن هفتم میلادی، مرکز تولید صنعت، تجارت و احتمالا قدرت نظامی برای سراسر مکزیک مرکزی بود. رشد هریک از جوامع شهری در نواحی مختلف جهان سیری منحصربه فرد را دنبال کرده است. هرچند به طور کلی، وقتی تعداد کثیری از مردم برای زندگی با یکدیگر می کوشند، جریان های اولیه و اصلی [مشترکی] دخیل هستند. دیدگاه جالبی وجود دارد که طبق آن هریک از جوامع شهری اولیه، تنها در صورتی دوره هایی از تنزل شهرنشینی و حکومت سیاسی کمترمتمرکز را تجربه می کردند که [پیش تر] شهرنشینی و قدرت سیاسی نوظهور را تجربه کرده باشند. بنابراین درحالی که بسیاری از نیروها رشد شهرنشینی و قدرت سیاسی متمرکز را تشویق می کنند، نیروهای مهم دیگری نیز علیه چنین توسعه هایی عمل می کنند. گرچه حتما نیروهای مشوق شهرنشینی برای بیش از هزار سال دارای قدرت بیشتری بوده اند و به این سبب بیشتر جهان شهرنشین شده است؛ با وجود این، هنوز نیروهایی که سکونتگاه ها و دولت های غیرمتمرکز را ترویج می کنند، فعال هستند. اینجا آثار سه فرآیند مهم به طور خلاصه مورد بررسی قرار می گیرد: گسترش تولید غذا، پدیدارشدن صنعت و تجارت و حکومتی که بیش از گذشته ماهیت سلسله مراتبی دارد.
یکی از پیش نیازهای رشد جوامع شهری این بود که ذخیره غذا گسترش یابد. این کار از طریق اهلی سازی موثرتر حیوانات، کشت بیشتر زمین و استراتژی های تولیدی قوی تر به دست آمد. هریک از این پیشرفت ها سبب رشد بازده ناخالص محصولات کشاورزی شد و با صرف هزینه به دست آمد. افزایش بازده حیوانات اهلی و گیاهان، حاصل تخصصی شدن در پرورش یک محصول یا حیوان بود و این تخصصی شدن با هدف کنترل بهتر توزیع و توسعه فنون زراعت و برداشت محقق شد. گرچه تخصصی سازی سبب تولید بیشتر می شد، ولی کشاورز را نیز در ریسک بالاتری از شکست قرار می داد. افزایش وسعت زمین زراعی نیز به افزایش محصول می انجامید؛ اما به قیمت میزان نیروی انسانی بیشتری که صرف هر واحد تولید می شد. این هزینه تا اندازه ای ناشی از فواصل بیشتری بود که کشاورزان باید برای رسیدن به زمین ها طی کنند و همچنین این واقعیت که زمین های حاصلخیزتر تحت استفاده بودند. بنابراین کشاورزان باید نیروی انسانی بیشتری را صرف زمین هایی می کردند که حاصلخیزی کمتر و در نتیجه بازده پایین تری دارند.
بیش از هزار سال، موثرترین وسیله افزایش تولید غذا، تقویت و ارتقای فنون کشاورزی بود تا محصول بیشتری از هر هکتار زمین زراعی به دست آید. چنین هدفی به واسطه کاشت متراکم تر غلات، کوتاه کردن دوره آیش بین کشت محصول و آوردن آب بیشتر به زمین توسط آبیاری تحقق یافت. هریک از این روش ها ذخیره غذای یک جامعه را به میزان قابل توجهی افزایش می داد. اما هزینه ها به دلیل افزایش نیروی انسانی و فرسایش بالقوه محیط بسیار زیاد بود. کاشت انبوه تر و زود به زودتر احتمالا حاصلخیزی خاک را کمتر می کرد، در عین حال آبیاری بیش از اندازه زمین ها می توانست به اشباع شدن زمین ها از آب و شور شدن آنها منجر شود. هیچ یک از این روش ها که برای افزایش محصول به کار گرفته می شدند، به طور ذاتی بد نیستند؛ اما باید با توجه به زمینه اجتماعی و محیطی موجود و به شیوه ای پایدار به کار گرفته شوند؛ وگرنه سرانجام سبب تخریب قابلیت تولیدی جامعه می شوند.
اکثر جوامع انسانی در حفظ تعادل بسیار موفق عمل کرده اند. اما در تمدن های اولیه جهان، اغلب تقاضا برای تولید بیشتر از قابلیت های محیط پیشی گرفته و سبب فاجعه زیست محیطی شده است. چه چیزی سبب شد که این جوامع سازمان یافته شرایط را به صورت اشتباه پیش بینی و محاسبه کنند؟ یک جنبه مهم انقلاب شهری تبلور ایده مالکیت خصوصی و انگیزه برای مازاد تولید کشاورزی بود. در یک جهان ساده، یک گروه مانند خانواده تنها مقداری کالا تولید می کند که برای خوراک و پوشاک نیاز دارد. [در چنین جامعه ای] انگیزه برای تولید بیشتر کم است؛ چون مقدار غذای اضافه ای که یک نفر می تواند بخورد، محدود است. با این حال در بعضی جاها، بین 5000 تا 10000سال پیش، این شرایط تغییر کرد؛ برای حمایت از تولید کالاهایی که به علت اعتباربخشی شان باارزش پنداشته می شدند، تولید مقادیر عظیمی از مازاد محصولات کشاورزی آغاز شد. به نظر می رسد که این وضع در جامعه ای اتفاق افتاده که ایده های مالکیت در آن توسعه یافته بود، نابرابری اجتماعی وجود داشت و روابط قدرت نامتوازن بود.
این تغییر اساسی در محرک های اجتماعی به دو فرآیند پایه ای دیگر در شهرنشینی وابسته است. پیدایش صنعت و تجارت و حکومتی بیش ازپیش سلسله‎مراتبی. برقراری یک زندگی روستایی یکجانشین، به افراد امکان داد که دارایی های مادی خود را گرد هم آورند.
طی بیش از هزار سال تولید این کالاها، از ظروف سفالی و ابزار کاربردی گرفته تا اجناس زینتی شخصی، به صورت فعالیت هایی تخصصی درآمد. برخی اقلام از مواد خامی درست می شدند که باید از منابع دوردست وارد می شد. این مکتب مصرف گرایانه نمی توانست وجود داشته باشد، مگر اینکه برخی کشاورزان مازادی را تولید کنند که بتواند برای حمایت این صنعت و تجارت رو به رشد استفاده شود. برخی کالاهای سودآور مستقیما به کشاورزان نفع می رساندند؛ اما منابع قابل توجهی برای به دست آوردن مواد خام خارجی و تولید کالاهای اعتباری که تنها متعلق به طبقه ممتاز نوظهور بود، سرمایه گذاری می شد. این علاقه طبقه ممتاز بود که صنعت و تجارت را پرورش دهد؛ زیرا این کار به تولید کالاهایی اعتباری منجر می شد که پایگاه اجتماعی والایشان را مستحکم می کرد.
باستان شناسی و تاریخ بارها نشان داده است جایی که گروه بزرگی از مردم گرد هم آیند، این مردم اشکال سلسله مراتبی حکومت را به گزینه های ساده تر برابری خواه ترجیح می دهند. یک حکومت سلسله مراتبی معمولا به دست اعضای طبقه ممتاز اداره می شود، یعنی طبقه ای که منافع بسیار زیادی را از قابلیت تولیدی تعداد کثیری از مردم عادی به دست می آورد. اعضای این طبقه ممتاز چنین موقعیت مساعدی را با استفاده از توزیع دوباره کالاهای گردآوری شده خود در میان مردم عادی، مسلح کردن خود و خلع سلاح کردن مردم عادی، استفاده از نیروهای انحصاری خود برای برقراری دستورات و ارتقای امنیت فردی و نهایتا با صورت بندی یک ایدئولوژی یا مذهبی که جایگاه آنها را توجیه می کند، محافظت می کنند.
روشن است که برخی [از انواع] مدیریت های متمرکز فعالیت های اقتصادی و قضاوت و احقاق حق در منازعات، بهره وری کلی جامعه را بالا برد. با وجود این، حکومت سلسله مراتبی خود بالقوه دارای ابعادی منفی بود: تصمیماتی که طبقه ممتاز می گرفت، ممکن بود که تمایلات آن قشر را ارضا کند، نه تمایلات اکثریت مردم را احتمالا ارتباطات به سبب فاصله جغرافیایی تصمیم گیرندگان با مانع روبه رو می شد و نهایتا الگوی مصرفی طبقه ممتاز ممکن بود که بهره گیری ناپایدار از محیط زیست را رواج دهد. 5000سال گذشته شاهد یک تاثیر و تاثر متقابل همیشگی میان مزایا و معایب جامعه شهری بوده است که نتیجه آن عرضه صدها نمونه از این واقعیت است که چگونه مردم برای حفظ تعادل میان این نیروها تلاش کرده اند.

ترجمه از زهره دودانگه