صاحب پرچم سفید در چین

جیانگ زمین، پنجمین رئیس جمهور جمهوری خلق چین از سال1993 تا 2003، روز چهارشنبه 9آذرماه در 96سالگی درگذشت. او در فاصله 1997 تا 2002 دبیر کل حزب کمونیست چین بود و در سال2002 دبیر کلی را به هوجین تائو واگذار کرد. دوران رهبری زمین را «عصر طلایی استقبال چین از جهانی شدن» می گویند. او شخصیتی عمل گرا بود که توانست چهره چین را تغییر دهد و جامه جدیدی بر تن کشورش کند. اما جیانگ زمین کیست که چینی ها توسعه خود را مدیون او هستند؟

یکم) جیانگ قبل از ریاست جمهوری
جیانگ در سال1926 و در دوره ای چشم به جهان گشود که دوره فترت میان دو جنگ جهانی بود و چین دوران سختی را سپری می کرد. در این دوران سخت اما کورسوی امیدی دیده می شد؛ حزب کمونیست چین در جنگ های داخلی بر ملی گرایان چینی پیروز شد. ملی گرایان به جزیره تایوان گریختند و کمونیست ها سکان دار قدرت در چین شدند. جیانگ به دلیل سابقه خانوادگی (پدرش یکی از افسران اداره تبلیغات ضد چین در ارتش ژاپن در زمان اشغال بود و دو عمویش عضو حزب کمونیست بودند که کنشگرانی علیه ناسیونالیست ها یا همان ملی گرایان چینی بودند) سلسله مراتب رشد را در بوروکراسی دولتی و حزب کمونیست سپری کرد و به تدریج به رهبری حزب نزدیک تر شد. جیانگ مدتی را در دهه50 در «شرکت خودروسازی استالین» در مسکو کار کرد و یک سال را هم به عنوان دیپلمات در رومانی گذراند. پس از بازگشایی آغوش چین به روی جهان در دهه70، او به کمیسیون تجارت و سرمایه گذاری خارجی ملحق شد که توانست در استان های گوانگدونگ و فوجیان مبادرت به تشکیل مناطق اقتصادی ویژه کند.جیانگ در سال1985 شهردار شانگهای شد. سپس دبیر کل حزب کمونیست شانگهای شد و در 1987 به پولیتبوروی حزب پیوست.

دوم) دو روایت از جیانگ
درباره جیانگ زمین دو روایت همپوشان وجود دارد: یک دیدگاه، او را مدافع سرکوب می داند و دیگری، او را حامی رویکرد مدارا می پندارد. مدافعان رویکرد اول بر این باورند که در ماجرای کشتار میدان «تیان آن من» در سال1989، جیانگ در زمره کسانی بود که به دنبال برخورد خشن با معترضان بودند. گفته شده است در همان زمانی که وی دبیر کل حزب کمونیست در شانگهای شد در نامه ای به دنگ شیائوپینگ خواستار شدت عمل در برابر دانشجویان شد و خطاب به دنگ نوشت که اگر دیر بجنبید «هم کشور و هم حزب به خطر خواهد افتاد.» مدافعان این روایت بر این باورند که شعار جیانگ همواره این بود: «تمام عوامل بی ثباتی را در نطفه خفه کنید.» در حقیقت می توان گفت «جیانگ زمین موقعیت خود را به عنوان رهبر عالی چین مدیون اعتراضات میدان تیان آن من در سال1989 است.»
این تحول باعث شد که دنگ هم در میان دو لبه قیچی تندروها و اطلاح طلبان قرار گیرد. در نهایت، دنگ به تندروها پیوست و جیانگ را به عنوان وارث خود برگزید. عملکرد جیانگ به اینجا ختم نشد. در سال1999، او تنها چهره در میان اعضای دائم حزب کمونیست بود که خواستار شدت عمل در برابر پیروان روش معنوی «فالون گونگ» بود که اداره610 یا «شش ده» را برای سرکوب خون بار آنها در سطح ملی تاسیس کرد. اما مدافعان رویکرد مدارا بر این باورند که زمانی که جیانگ دبیر کل حزب کمونیست در شانگهای بود، از سرکوب گسترده اجتناب کرد و همین فاصله گیری از سرکوب بر اعتبار و پرستیژ او افزود. برآیند گزارش ها و تحلیل ها اما خلاف این رویکرد را نشان می دهد.
«یانگ جی شنگ» مورخ و نویسنده چینی می گوید: «وقتی جیانگ به ریاست جمهوری رسید، قدرت چندانی نداشت و به بزرگان متکی بود. وقتی بزرگان هم دچار دودستگی شدند او کوشید دل هر دودسته را به دست آورد. اما این به قیمت دلخوری دنگ تمام شد.» دنگ نسبت به برنامه های جیانگ و ادامه اصلاحات تردید پیدا کرد «اما جیانگ پیام را دریافت کرد و از مجموعه جدیدی از اصلاحات اقتصادی حمایت کرد. سیستم اقتصاد سوسیالیستی سنتی که از مد افتاده بود و به طور متمرکز کنترل می شد، ورافتاد. تعهد جدید به سرمایه داری به وجود آمد، البته سبکی از اقتصاد بازار که همچنان کاملا تحت کنترل دولت بود.» جیانگ برای به دست آوردن دل ارباب دنگ، «ژو رنگ جی» را به سمت معاون نخست وزیر و سپس نخست وزیر برگزید.

سوم) جیانگ بعد از ریاست جمهوری
زمانی که جیانگ ردای قدرت بر دوش انداخت و از سوی دنگ به عنوان وارث وی مطرح شد و جای پای کمونیست ها در ارکان قدرت سفت تر شده بود، جیانگ آسوده خیال از اینکه سکان دار اصلی قدرت در کشور است، سودای تبدیل چین به یک قدرت بزرگ را در سرپروراند. جیانگ که در کشورش به «وزغ» و «گلدان» معروف است، جامه سیاستمداری زیرک را بر تن کرد. او به چنان نفوذی در ساختار قدرت چین دست یافت که حتی در دوران بازنشستگی و در پشت پرده قدرت هم این نفوذ را حفظ کرده بود، به گونه ای که در سال2013 در دیدار با هنری کیسینجر از «شی جین پینگ» تمجید کرد و او را مردی «قوی» نامید. با مطالعه احوال جیانگ می توان دریافت که او رویکرد «بولدوزری» را در داخل پیش گرفته اما در عرصه بین المللی رویکرد همکاری را برگزیده بود.
بااین حال، برخی اتفاقات مهم در راستای تحول چین و بهبود پرستیژ و اعتبار این کشور در دوران جیانگ رخ داد. او به گفته خودش با «عبور چین از گرداب مشکلات و سختی ها» توانست اژدهای زرد را به سوی «اقتصاد بازار» و «نوسازی نظامی» سوق دهد. در دوران جیانگ درهای اقتصاد چین بیش ازپیش به روی جهان گشوده شد و چین به رقیب اقتصادی کشورهای توسعه یافته تبدیل شد. شاید پربی راه نباشد اگر بگوییم رویکرد «بولدوزری» او در داخل و کنار زدن رقبا به نفع چین تمام شد.
در مدت یک دهه ای که جیانگ در قدرت حضور داشت، رابطه چین با ایالات متحده بیش ازپیش بهبود یافت. او متقاعد شده بود که چین نمی تواند و نباید همواره دشمن آمریکا باشد. او فتیله ضدآمریکایی بودن را پایین کشید. بااین حال، هرازگاهی تنش هایی در روابط بروز می کرد؛ از آن جمله است ماجرای بمباران بلگراد در سال1999 که موجب آسیب به سفارت پکن در این کشور شده و سه روزنامه نگار چینی کشته شدند. از اتفاقات مهم دیگر ورود چین به سازمان تجارت جهانی در سال2001 بود. اقدام دیگر او تغییر در دکترین حزب کمونیست بود؛ یعنی تغییر و تحول آن از مجموعه ای که به طبقه ی کارگر و دهقان وابسته است به مجموعه ای که بر روشنفکران و نخبگان تجاری در حال ظهور متکی است. چین از فردای روزی که «جمهوری» شد یک خط ثابت را پیگیری می کرد که این خط ثابت تا امروز و در روزگار «شی» هم وجود دارد: «ثبات»، «امنیت اجتماعی» و «امنیت سیاسی» از اولویت های کشور است و هرگونه تهدیدی به این مولفه ها با واکنش سخت دولت روبه رو خواهد شد. چنان که دولت «شی» در اعتراضات یک هفته اخیر به واکنش سخت در برابر معترضان روی آورد.
درهرحال، چین دوره جیانگ از لاک انزوا خارج شد. غول از بطری جست و اژدهای خفته بیدار شد. ورود چین به سازمان تجارت جهانی دسترسی این کشور به بازارها و سرمایه های جهانی و بالعکس را افزایش داد. این اقدام باعث شد چین اولین میلیونرها و سپس میلیاردرها را بسازد. «در طول دوران ریاست جمهوری جیانگ، چین از یک کشور مطرود به سریع ترین اقتصاد در حال رشد جهان و با روابط بهبودیافته با غرب تبدیل شد.» برخی بر این باورند که «جیانگ زمین بیشتر یک کارگشا بود تا مبتکر. اولویت اصلی او تامین آینده حزب کمونیست با یکسری اصلاحات اقتصادی بود.» او معتقد بود که «یک اقتصاد باثبات تنها با کنترل متمرکز دولت می تواند به دست آید. اما این به آن معنا بود که او اصلاحات سیاسی را که به طور فزاینده ای از سوی طبقه متوسط رو به رشد چین درخواست می شد، نادیده می گرفت.»

چهارم) اقتدارگرایی؛ الگوی ثابت حکمرانی در چین
در چین - صرف نظر از اینکه کدام «کارگزار» بر سر کار باشد: مائو یا جیانگ زمین؛ هوجین تائو یا شی جین پینگ یا دیگران- یک اصل و «ساختار» بنیادین وجود دارد: سیاست ملک طلق دولت است و شهروندان را یارای ورود به آن نیست. برخی اهل نظر بر این باورند که رژیم سیاسی حاکم بر چین یک رژیم اقتدارگرا است که اگرچه شباهت ها و تفاوت هایی با نظام های مشابه دارد، اما اقتدارگرایی آن خاص چین است. فرانسیس فوکویاما در کتاب «ریشه های نظم سیاسی از دوران پیشا انسانی تا انقلاب فرانسه» به رژیم[های] «اقتدارگرای انتخاباتی» اشاره می کند. در کنار الگوی فوکویاما، برخی دیگر به «رژیم های اقتدارگرای توسعه طلب» اشاره می کنند. اما فرق این دو در چیست؟
رژیم های اقتدارگرای انتخاباتی رژیم هایی هستند که از سوی شبکه ای سایه وار از سیاستمداران، مقام ها و منافع تجاری کنترل می شوند. این رژیم ها انتخابات دموکراتیک برگزار می کنند تا تداوم حضور خود در قدرت را مشروعیت بخشند. آنها تقریبا تمام مجاری رسانه های اصلی را کنترل می کنند و اجازه انتقاد از خود را نمی دهند، نامزدهای اپوزیسیون را مرعوب و آنها را رد صلاحیت می کنند و در عوض نامزدها و حامیان خود را بالا می کشند و مورد حمایت قرار می دهند.
بدتر از کیفیت دموکراسی این رژیم ها، عملکرد آنها در قبال حاکمیت قانون است. روزنامه نگارانی که فساد رسمی را برملا می سازند یا از رژیم انتقاد می کنند سر به نیست می شوند و سرنوشتی جز این در انتظارشان نیست و هیچ تلاش واقعی ای برای یافتن قاتل صورت نمی پذیرد. شرکت هایی که از سوی خودی های رژیم به صورت عدوانی تصرف می شوند، در معرض اتهامات جعلی از سوی نهادهای حکومتی قرار می گیرند که آنها را وامی دارد تا دارایی هایشان را تسلیم کنند. مقام های مهم به معنای واقعی کلمه می توانند از قتل بدون هیچ پاسخگویی ای بگریزند. در یک رژیم «اقتدارگرای انتخاباتی» فقط می توان رگه هایی از دموکراسی کاذب را دید؛ چراکه تمام منتخبان از قبل دست چین شده اند، تمام طرح ها از قبل تدارک دیده شده و تمام انتخاب ها از قبل انجام گرفته است. برای مشروعیت بخشی فقط به آرای مردمی نیاز است تا رنگ و لعاب دموکراسی حفظ شود. فوکویاما نمونه چنین رژیم هایی را روسیه می داند که در برخی از این مولفه ها البته با چین اشتراک دارد.
تفاوت مهم یک رژیم «اقتدارگرای توسعه طلب» از نوع چینی با دیگر الگوهای اقتدارگرایی در این است که اگرچه چین در بسیاری از مولفه های برشمرده از سوی فوکویاما سهیم است، اما تفاوت در این است که چینی ها «توسعه» و «هماهنگی با جهان خارج» را اصل اساسی پیشرفت خود می دانند. در حقیقت، نفع چینی ها ماندن در نظام بین المللی موجود و هماهنگی با آن و کسب انتفاع از آن است. چینی ها اگرچه مشارکت سیاسی را «خط قرمز» می دانند و آن را از جامعه دریغ می کنند، اما در عوض، در یک بده بستان، آزادی های اقتصادی و اجتماعی، رفاه و پرستیژ بین المللی را به مردم خود داده اند. اما برخی اهل نظر نام ها و القاب دیگری به الگوی چینی داده اند. به طور مثال، برخی الگوی چین را «نوسازی اقتدارگرایانه» می دانند. این گروه بر این باورند که اگرچه این «اجماع واشنگتنی» بود که باعث شد درهای چین به روی توسعه گشوده شود، اما الگوی چینی ناقوس مرگ «الگوی لیبرال»ی را به صدا درآورده است.
به هرروی، «ظهور چین» در درون نظام بین الملل موجود بیانگر یکی از مهم ترین تغییرات در روابط جهانی در آغاز سده جدید است؛ به این معنا که این کشور در حال حرکت از یک حالت انفعالی و انزواجویانه به یک قدرت منطقه ای و بین المللی توانا به اعمال نفوذ نه فقط در آسیای شرقی بلکه در نظام بین المللی است. این ظهور برای چین هم «فرصت» است و هم «چالش». «فرصت» برای عرض اندام و یافتن فضایی برای رشد و بالیدن و «چالش» ازاین جهت که ممکن است با واکنش هایی از سوی «هژمون» و سایر رقبا مواجه شود. به همین جهت است که بزرگ ترین چالش و فرصت فراروی سیاست خارجی چین در سده 21 تنظیم و مدیریت نحوه روابط با آمریکاست.
همزمان شدن فروپاشی شوروی به عنوان تنها قدرت موازنه گر در برابر هژمون طلبی آمریکا با روند ظهور چین در نظام بین الملل باعث شد تا بسیاری از ناظران مسائل بین المللی روندهای روابط چین و آمریکا را تعیین کننده نهایی حکمرانی جهانی در سده جدید بدانند. گروهی دیگر از صاحب نظران هم چین را «قدرتی غیر لیبرال» نامیده اند که اگرچه از مولفه های قدرت برخوردار است، اما در زمره قدرت های غیرلیبرال قرار می گیرد. برخی دیگر نظام سیاسی چین را یک نظام کمونیستی مختلط می نامند که بر اندیشه های کنفوسیوس، مارکس و مائو مبتنی است. این کشور درعین حال، دست به یک تجدیدنظرطلبی در باورهای کمونیستی خود زده است. «مارکسیست ها معتقدند کارگران در تمام کشورها نمی توانند به طور مسالمت آمیز به اهداف خود برسند. بنابراین تحول بنیادین فقط از طریق جنگ و تمرد و انقلاب میسر می شود.
در چین چنین نبود. کارگران نه دست به انقلاب و جنگ زدند و نه تمرد پیشه ساختند، بلکه تحول از بالا به پایین رخ داد. چینی ها با پی بردن به اینکه با کمونیسم نمی توانند به مصاف سرمایه داری بروند به «سوسیالیسم با مختصات چینی» گذار کردند تا ضمن تعامل با سرمایه داری و بهره بردن از مواهب آن، یک نظام اندیشه و یک نظام سیاسی نوینی با مختصات چینی دراندازند تا هم آن را داشته باشند و هم این را. هم از مواهب بازار آزاد بهره برند و هم از مواهب کمونیسم مانند ماندگاری در قدرت، نظارت شدید بر فضای رسانه ای-مطبوعاتی و غیره. برخی هم چین را یک دولت «کمونیستی لیبرال» می نامند که ترکیبی است از کمونیسم توتالیتر و کمونیسم لیبرال یا به تعبیری انتقال از کمونیسم توتالیتر به سوسیالیسم با سیمایی انسانی.
به هرروی، چینی ها اصلاح طلبی کنفوسیوسی را جایگزین انقلاب کردند. به این ترتیب، چینی ها در نظام اندیشه خود به این باور رسیدند که تن به اصلاح در اندیشه های خود بدهند و به همزیستی مسالمت آمیز با غرب و نظام کاپیتالیستی روی آورند و از شدت تخاصم خود با قدرت(های) برتر نظام بین الملل بکاهند. می گویند «سوسیالیسم در کشورهای دارای سنت های دموکراتیک می تواند با عدم خشونت همراه باشد» چین نه دارای سنت های دموکراتیک است و نه لزوما سوسیالیسم چینی قابل قیاس با سوسیالیسم پدیدآمده در غرب است. سوسیالیسم غربی در بستر تاریخ تحولات جهان غرب پدید آمد؛ اما سوسیالیسم چینی در بستر اندیشه های کنفوسیوسی- مائوییستی و برای گریز از فشارهای کمرشکن اردوگاه کمونیستی و سپس اردوگاه غرب شکل گرفت. چینی ها برخلاف مارکس که از اجتناب ناپذیری انقلاب سخن می گفت، انقلاب را تجربه کردند؛ اما نه به معنای مارکسی آن بلکه در بستر تحولات چین و تغییر بنیادین در نظام سیاسی، اقتصادی و اندیشه که از دوران مائو شروع شد یعنی تغییر مسالمت آمیز از بالا به پایین.
چینی ها با پی بردن به اینکه همسایگانشان و مجموعه غرب و متحدان آسیایی واشنگتن، ظهور و رونق اقتصادی این کشور را به دیده تهدید می نگرند تلاش کردند تا چهره تهدیدآمیز از خود را بزدایند تا به این وسیله هم از درگیری اجتناب ورزند و به رشد خود ادامه دهند و هم توجه کافی به درون معطوف دارند. این بود که رهبران چین از دهه80 تا اواخر دهه 2000 به استراتژی دنگ شیائوپینگ متوسل شدند: «قابلیت هایمان را پنهان کنیم و زمان بخریم.» با استناد به روش دنگ بود که چینی ها دوران سخت دهه80 تا اواخر دهه2000 را به سلامت طی کردند.
طی این مدت در بعد خارجی به اعتمادسازی با همسایگان و در بعد داخلی به قدرتمند شدن و توانمندسازی [و البته یکدست سازی قدرت به سبک چینی و با مدیریت افرادی مانند جیانگ زمین] روی آوردند. چینی ها به تجربه دریافتند که سیاست خارجی اهرمی است برای افزایش قدرت و تولید ثروت و رهایی از فقر و فلاکت. آنها با تغییر در نظام اندیشه خود به جای ستیز با جهان، از ایدئولوژی انقلابی رادیکال دوران مائو به عمل گرایی اقتصادی دنگ و سپس جیانگ زمین روی آوردند و توجه خود را به درون و قدرت سازی و نهادسازی معطوف کردند. آنها به جای پرداختن به تخاصمات در محیط بیرونی تمام هم و غم خود را اقتصاد قرار دادند.
چینی ها پی بردند که با جمعیت چند صدمیلیونی اما گرسنه و نظام مبتنی بر کشاورزی توان رقابت با دنیای پر تخاصم بیرونی را ندارند. آنها با بریدن از نظام کمونیستی شوروی و آموختن نکاتی از تجربه ابرقدرت شرق، به تقویت اقتصاد خود روی آوردند. دنگ شیائوپینگ، به مثابه پیشگام عمل گرایی چینی می گفت برای قدرتمند شدن، ثروتمند شدن و بانفوذ شدن، چین به یک دوره طولانی از آرامش داخلی و صلح بیرونی نیازمند است. چنین بود که چینی ها خود را از سیبل آمریکا خارج و به همزیستی مسالمت آمیز با همسایگان در حوزه های مورد مناقشه روی آوردند. چینی ها درک کردند که قدرت فقط در داشتن وسعت سرزمینی و جمعیت نیست، بلکه قدرت در تولید ثروت و وسعت اقتصاد است.
بنابراین به سویی حرکت کردند تا اقتصاد دیگر کشورها را به خود وابسته کرده و به تعیین قواعد بازی بین المللی بپردازند و خودشان نیز به بازی گرفته شوند. چینی ها به جای تقابل با نظام بین الملل، به شکلی آرام و تدریجی و با اجماع داخلی کارکردند و منطق موجود بر نظم بین المللی را به استخدام خود درآوردند. با شروع «مائوزدایی» چین حلقه های بسته جزم گرایی را پاره کرد و مائو و اندیشه هایش به بایگانی تاریخ سپرده شد. چینی ها از چنبره تاریخ، ستیز با همسایگان و دنیای بیرون عبور کردند و با شروع سیستم سازی نه تنها از بحران رستند، بلکه تحقیر تاریخی خود را از طریق نفوذ در بازارهای کالا و سرمایه جبران کردند.