وقتی نهادهای دولتی برای علم ارزشی قائل نباشند همه این ایده ‏ها و راه کارها به حاشیه می روند. علم نمی تواند راهکار لحظه ‎ای ارائه دهد. خیلی ضروری است که سیاستمداران ما این مساله را درک کنند که علم پاسخ لحظه ‎ای ندارد بلکه نوعی فرآیند است و زمان می ‎برد.

به نظر شما علم چیست و چه فایده ای برای جامعه دارد؟ جالب است بدانید پاسخ به همین پرسش کوتاه و ساده می‎ تواند تعیین کند که وضعیت یک کشور و چشم ‎انداز و آینده‎ ای که برای خود ترسیم کرده، چگونه است؟ در عصر علم و فناوری های نوین جهانی اگر علم هنوز برای من و شما به فرمول های ریاضی و آزمایش های علوم یا نوشتن پایان‎ نامه محدود می‎ شود، یعنی مفهوم واقعی آن برای مان جا نیفتاده است. آن چهره رسمی دانشگاهی و غیر کاربردی که غالبا از علم سراغ داریم، فقط یکی از جنبه های علم است که در دنیای امروز بازنمایی تازه‎ ای دارد. علم به کمک مردم می‎ آید تا بیماری‎ ها را درمان کند، باعث پیشرفت صنایع شود، حمل‎ و‎ نقل را به روز کند و ارتباطات را توسعه بخشد و فضاپیمایی را روی سطح سیاره ‎ای دیگر فرود آورد. اگر این چهره جذاب علم برای مان آشنا نیست، علتش را باید در عملکرد رسانه ‎ها و مروجان علم جست ‎و‎جو کرد. با وجود این که در چند سال اخیر، مروج ‎ها و ژورنالیست ‎های حوزه علم در ایران تلاش‎ زیادی برای تغییر این نگاه عمومی درباره علم و دانش داشته ‎اند اما به نظر می‎ رسد هنوز کافی نبوده و در این زمینه، فاصله زیادی با کشورهای پیشرفته داریم. برای این که بدانیم فعالیت‎ های ترویجی که تا به امروز اتفاق افتاده چه میزان اثربخشی داشته و اگر اثربخشی آن کم یا سطحی بوده علتش چیست، از دکتر سیده زهرا اجاق، پژوهشگر و رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی دعوت کردیم تا به تحریریه «جام جم» بیاید و در این باره با او به گفت و‎گو نشستیم. از معضلات جدی در حوزه علم و پژوهش و ترویج آن، این است که بروز مشکل در هر بخش دیگری در کاهش بودجه پژوهشی اثر می گذارد. این رویکرد در بیشتر سازمان ها و اداره ها هم وجود دارد که بخش علم غیرضروری و قابل صرف نظر کردن به نظر می رسد. شاید برقراری ارتباط بین پژوهشگران حوزه ارتباطات و مروجان و ژورنالیست های علم بتواند با شکل دهی اجتماع علمی فعال، ترویج علم در ایران را سر و سامان دهد و توجه مسئولان را بیش از همیشه به توسعه علمی جلب کند.

 سیاست گذاران، مخاطب خاص ترویج علم
برای ارزیابی اثربخشی فعالیت‎ های ترویجی در 20 تا 30 سال اخیر و سنجش کمیت و کیفیت آن به داده‎ های پژوهشی نیاز است اما از آنجا که رشته ارتباطات علم در ایران وجود ندارد و تحقیق پژوهش محوری هم در این زمینه انجام نشده است، نمی توان با دقت زیادی درباره ‎اش اظهار نظر کرد. با این حال وجود انجمن ترویج علم و فعالیت معلم‎ ها و مروجان علم را نمی توان بی‎ ثمر قلمداد کرد. 
دکتر سیده زهرا اجاق، پژوهشگر و رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات پژوهشگاه علوم انسانی در این زمینه می گوید: «من چنین برداشتی از هدف و نقش انجمن ترویج علم دارم که قرار است انتقال دهنده دانش علمی به حوزه عمومی باشد. رویکرد انجمن ترویج علم در ابتدای تاریخ فعالیتش به دلیل ماهیت افرادی که در انجمن حاضر بودند، رویکردی کتابدارانه بود؛ یعنی با ارسال کتاب به بخش های مختلف کشور تلاش می کرد رسالت خود را انجام دهد. بعدها این رویکرد کمی تغییر کرد و از فرستادن کتاب به سراسر کشور به شکل دیگری تبدیل شد.» 
از دکتر اجاق درباره چرایی اهمیت ترویج علم پرسیدیم، وی در پاسخ می گوید: «اجازه بدهید ترویج علم را از منظر ارتباطات بررسی کنیم؛ یکی از مدل‏ های ارتباطی، ارتباطات انتقالی است. یعنی از فرستنده «الف» به گیرنده «ب» پیامی را منتقل کنیم. وقتی از شاخه تخصصی ارتباطات علم به ترویج نگاه می‎ کنیم آن را فعالیتی ارتباطی می‎بینیم که دیگر صرفا انتقال در آن اهمیت پیدا نمی کند بلکه معنایی که قرار است از حوزه دانش به حوزه عمومی منتقل شود، مهم می‎ شود. انتقال این مفهوم علمی خاص با همان معنایی که مدنظر دانشگران است با انتقال یک پیام عادی متفاوت است. نکته دیگر این که مخاطب قرار نیست فقط مردم باشند؛ بلکه صنایع، سیاست گذارها، قانون گذارها ، معلم ‎ها و اساتید دانشگاه مخاطب هستند.» 
دکتر اجاق معتقد است که ترویج علم از این رو اهمیت ویژه‎ ای پیدا می‎ کند که محتوای علمی به گونه ‎ای منتقل شود که مثلا یک سیاستگذار مفهوم علمی را درک کرده و بر اساس آن بتواند برای دستیابی به جامعه دانش‎ بنیان تصمیم گیری کند.

کشورهای شبیه ایران در ترویج علم چگونه ‎اند؟
دکتر اجاق در پاسخ به این سوال که کشورهای در حال توسعه که وضعیتی نزدیک به ایران دارند در حال حاضر چه تغییراتی کرده ‎اند و وضعیت ایران نسبت به آنها چگونه است، می گوید: «کشورهایی مثل امارات که ارتباطات علم در آنها توسعه پیدا کرده است، هدف‎ گذاری شان مبتنی بر علم است و به همین دلیل ترویج آن برایشان اهمیت دارد. برهمین اساس، اگر در این کشورها موزه علم تاسیس می ‎شود تمرکزشان صرفا بر این نیست که ببینند در گذشته، کشورشان چه دستاوردهایی داشته و ابزارهای تعاملی‎ شان در موزه به چند دکمه برای اعلام رضایت محدود نمی شود، بلکه نوآوری و تجسم آینده برایشان مهم است. این نگاه کمک می‎ کند قانون‎گذاری، سیاست گذاری، شهرسازی و... بر همین محور بنا شود. حتی می توان گفت علت این که مردم امارات در حال حاضر پذیرش بهتری نسبت به علم دارند، سیاست گذاری های مبتنی بر علم در این کشور است. در ایران، عوامل دیگری در این میان اهمیت پیدا می کند که الزاما علمی نیستند. در کشورهای توسعه ‎یافته هم وضع بسیار متفاوت است چون مسیری که آنها طی می‎ کنند کاملا با ما فرق دارد. تا زمانی که باور پیدا نکنیم علم می‎تواند راهگشای مسائل و بحران ها باشد، تغییری در این حوزه ایجاد نمی شود.» 

لزوم تاسیس رشته ارتباطات علم در دانشگاه‎ های ایران
با نگاه به جامعه امروز که کسب ‎و‎کارهای دانش ‎بنیان در آن اهمیت پیدا کرده به نظر می‎ رسد تغییراتی در این زمینه آغاز شده که شاید بتوان به آن امیدوار بود. 
دکتر اجاق نظر خود را در خصوص این موضوع توضیح می‎ دهد: «در کشورهای توسعه یافته از سال 1970 پژوهش های حوزه ارتباطات علم شروع شده است و مجلات پژوهشی متنوعی برای این حوزه وجود دارد اما در ایران گاهی به نظر می‎ رسد ما با کلمات بازی می‎ کنیم، مثلا مفهومی که شرکت های دانش ‎بنیان در دنیا برای آن ایجاد شدند با آنچه امروز در ایران وجود دارد متفاوت است. دانشگاه‎ های نسل3 در دنیا با هدف ترویج در کنار آموزش وپژوهش در حال فعالیت هستند. در ایران هم گفته می‎ شود که می خواهند دانشگاه ها را از نسل2 به نسل3 ارتقا دهند درحالی که برای این کار باید رشته ‎های دانشگاهی در این زمینه وجود داشته باشد که متخصص تربیت کند. متخصصی که بتواند در زمینه ترویج هم اطلاعات تازه ای برای ارائه داشته باشد. به همین دلیل است که تاسیس رشته ارتباطات علم و تربیت نیروی متخصص می تواند راهکاری موثر برای رشد ترویج علم در ایران باشد.»

از مرحله ایجاد علاقه مندی به مرحله ایجاد آگاهی برویم
در شرایطی که بسترهای مناسب برای ترویج علم و آگاهی هنوز به طور کامل در کشور مهیا نشده و بودجه کافی به پژوهش تخصیص نمی یابد، شاید به نظر برسد رواج دادن علم در رسانه ها و مراکز آموزشی کار، بی فایده باشد. 
دکتر اجاق معتقد است که مروجان علم در ایران تا مرحله ایجاد علاقه‎ مندی برای مردم می ‎توانند تاثیرگذار باشند، او می گوید: «من 10 سال پیش با روزنامه ‎نگاران علم، پژوهشی را انجام دادم که هم اکنون در اینترنت نیز قابل دسترسی است. آنها بیشتر رسالت خود را کار ترجمه و گفت وگو با متخصصان می‎ دانند با این که به تمام سختی‎ های مسیری که طی می‎کنند، واقف هستم اما فقط در مرحله علاقه‏ مند کردن می‎ توانند اثر بگذارند. تمام هم سن ‏و‎ سال‎ های من از عصر فضا خاطرات خیلی خوبی دارند، چون در آن زمان صداوسیما مستند، فیلم و برنامه ‎های علمی خوبی درباره فضا پخش می کرد. این روشی است برای علاقه ‎مند کردن بچه‎ ها به علم. همین حالا هم کودکان و نوجوانان از مسیر بازی‎ های رایانه ای و فضای مجازی به علم علاقه ‎مند می‎ شوند. تا این مرحله، کار به عهده مروج علم و روزنامه نگار علم است اما از اینجا به بعد من پژوهشگر ارتباطات علم، باید بتوانم اطلاعات و روش ‎های تازه ارائه بدهم تا از مرحله علاقه‎ مندی به مرحله بعدی یعنی ایجاد آگاهی برسیم.» 
دکتر اجاق با تاکید بر این که داده‎ های اساسی درباره درک مردم ایران از علم وجود ندارد، می گوید: «به دلیل نبود این داده‎ ها، نمی‎ دانیم مردم مثلا درباره کمبود آب چطور فکر می‎کنند؟ در چنین شرایطی دادن اطلاعاتی مثل آب از دو اتم هیدروژن و یک اتم اکسیژن ساخته شده، دردی از جامعه ما دوا نمی کند. اگر از افراد بپرسیم چرا آب برای شان مهم است غیر از چند جواب کلیشه‎ ای نمی‎ شنویم در حالی که درک چرخه آب و اهمیت هر بخش آن و عواملی که روی آن موثر است، کمک می‎ کند بتوانیم به اهمیت نقش خود در این چرخه و این که چه کارهایی کمک می کند تا مثلا من به عنوان یک مصرف‎ کننده و کنشگر رفتارم را با آن تنظیم کنم، پی ببریم. این گونه است که اهمیت ترویج علم خودش را نشان می دهد.» 

نیاز جدی به شکل‎ گیری اجتماع علمی 
شکل گیری این ارتباط بین روزنامه نگار، مروج و پژوهشگران ارتباطات علم می تواند کمک کند آنچه از نظر تئوری به ذهن پژوهشگران می رسد با آنچه در واقعیت، قابلیت اجرایی دارد مقایسه شود و در نهایت روش کارآمدتر و دقیق تری برای بیان علم و ترویج آن به کار رود. 
دکتر اجاق درباره لزوم این ارتباط می گوید: «ما باید بین حوزه پژوهشگران و کسانی که درگیر تولید محتوا هستند، ارتباط برقرار کنیم. خبرهای ما درباره کووید 19 چه درکی را برای مردم رقم می ‎زند و این درک و اطلاعات چقدر می‎ تواند در گذر از تجربه کووید در جامعه موثر باشد. ما بحران علمی را در کووید از سر گذراندیم. وقتی زلزله می آید چه محتوای علمی از آن برای مخاطب آماده می شود؟» 
در این میان یکی از محاسن عمومی سازی علم و ترویج آن، مبارزه با شبه علم در بدنه جامعه است. رئیس پژوهشکده ارتباطات و مطالعات فرهنگی در این خصوص گفت: «در کشور ما هم به اندازه کشورهای پیشرفته، خرافات وجود دارد اما جایی مثل آکسفورد ارتباطش با جامعه شکل گرفته و می‎ داند که چطور باید کار کند. آنجا جامعه چشم ‎انداز خودش را در علم می‎ بیند برای همین آکسفورد و دانش علمی که در آنجا تولید می شود برای همه اهمیت زیادی پیدا می‏ کند.» 
او در توصیف ارتباط بین نهادهای مرتبط با علم گفت: «نهادهای دیگر باید همدیگر را بشناسند مثلا باغ گیاه ‎شناسی باید مروجان علم را بشناسد، موزه‎ های مردم ‎شناسی باید با مروجان علم در ارتباط باشند. درک علمی در فرهنگ علمی اتفاق می افتد، بنابراین باید تمام تلاش مان را بکنیم که فرهنگ علمی را جا بیندازیم.»

سهم بودجه پژوهشی باید افزایش یابد 
از دکتر اجاق پرسیدیم آیا ایران مسیر درستی را در ترویج علم طی کرده است یا خیر؟ او این ‎طور پاسخ داد: «وقتی نهادهای دولتی برای علم ارزشی قائل نباشند همه این ایده ‏ها و راه کارها به حاشیه می روند. علم نمی تواند راهکار لحظه ‎ای ارائه دهد. خیلی ضروری است که سیاستمداران ما این مساله را درک کنند که علم پاسخ لحظه ‎ای ندارد بلکه نوعی فرآیند است و زمان می ‎برد. در جامعه ما دولتمردان چالش ارتباطاتی با مردم دارند. گاهی از ما می‎ خواهند کمک شان کنیم تا بتوانند با جامعه ارتباط برقرار کنند اما در نهایت انتظاری که از علم دارند شبیه آسپیرین و ژلوفن است که بدون هزینه کردن و تلاش برای آن نتیجه بدهد و اثرگذار باشد.» دکتر اجاق با اشاره به اهمیت سرمایه‎ گذاری و تخصیص بودجه به علم و پژوهش گفت: «این که چقدر از تولید ناخالص ملی (GDP) کشور ما به بودجه پژوهشی و علم اختصاص می یابد نشان می‎ دهد که رویکرد ایران در این زمینه چیست.» گفتنی است براساس آمار سازمان برنامه و بودجه، اعتبار پژوهشی سال 1401 از سال 1400 هم کمتر بوده و برخلاف برنامه ششم توسعه هیچ افزایشی نداشته است. این رقم به مقدار تعیین شده برای سال 1400 که سهم 1.5درصدی از تولید ناخالص ملی بوده نرسیده و حدود 0.32 درصد محقق شده است.

گفتگو از: مریم ملی