واقعیت این است که ایران می تواند با تکیه بر چنین ظرفیت بی بدیلی، به عنوان یکی از بازیگران محوری صادرات گاز در جهان معرفی شود. هدفی که در بلندمدت، جایگاه کشور را در ابعاد اقتصاد بین الملل و حتی سیاسی، به طرز چشم گیری ارتقا خواهد بخشید ...

ایران با حدود 34 تریلیون مترمکعب، رتبه اول ذخایر تثبیت شده گاز طبیعی در دنیا را دارد. پس از ایران، روسیه با حدود 5/ 32 و قطر با حدود 5/ 24تریلیون مترمکعب، به ترتیب دومین و سومین کشورهای بزرگ دارای ذخایر تثبیت شده گاز طبیعی در جهان هستند. واقعیت این است که ایران می تواند با تکیه بر چنین ظرفیت بی بدیلی، به عنوان یکی از بازیگران محوری صادرات گاز در جهان معرفی شود. هدفی که در بلندمدت، جایگاه کشور را در ابعاد اقتصاد بین الملل و حتی سیاسی، به طرز چشمگیری ارتقا خواهد بخشید. در سنوات گذشته و با کمال تاسف شاهد آن بوده ایم که طیف وسیعی از اهداف تعریف شده کشور در حوزه تجارت بین المللی گاز، مسکوت مانده و در بایگانی پژوهشکده ها خاک می خورد. حال آنکه گاز ایران دارای ظرفیت بالقوه تبدیل شدن به رقیب اصلی برای خط لوله ترک استریم است.

ترک استریم، از حاشیه تا متن
در روزهای آغازین سال 2020، ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان، روسای جمهوری روسیه و ترکیه، با حضور چند تن از مقامات عالی رتبه سایر کشورها، خط لوله انتقال گاز روسیه به اروپا را رسما افتتاح کردند. این خط لوله 12میلیارددلاری که «ترک استریم» عنوان گرفت، با طولی نزدیک به هزار کیلومتر، از بستر دریای سیاه عبور می کند. بر اساس گزارش اویل پرایس، خط لوله ترک استریم از ظرفیت اسمی برابر با حدود 32میلیارد مترمکعب گاز در سال برخوردار بوده که با هدف انتقال گاز روسیه از مسیر ترکیه به سمت اروپا طراحی و راه اندازی شده است. پروژه ای که در واقع در دو مسیر منفک از یکدیگر ساخته شده که یکی گاز را به ترکیه و دیگری به کشورهای اروپایی انتقال می دهد. خط لوله شماره2 ترک استریم، گاز روسیه را با عبور از ترکیه به کشورهای اروپایی از جمله صربستان و بلغارستان هدایت می کند.
این خط از شهر اناپای روسیه به وسیله دریای سیاه به شهر لوله بورگاس ترکیه رسیده و سپس از طریق یونان، گاز به اروپا می رسد. اردوغان در آن زمان، ترک استریم را یک پروژه تاریخی در حوزه انرژی برشمرد و با اشاره به اینکه بیش از 50میلیون نفر در ترکیه به طور مستقیم از گاز طبیعی استفاده می کنند، گفت پیش بینی می شود سالانه حجمی معادل 32میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در قالب این پروژه، به صورت مستقیم و با حذف واسطه، از روسیه به ترکیه منتقل شود.به نوشته آناتولی، ترک استریم برای ترکیه و اروپا نوعی وابستگی به روسیه را در حوزه انرژی به همراه داشت، تا حدی که حتی مسائل داخلی این کشور ها نیز تحت الشعاع تصمیمات کرملین قرار گرفت. ابعاد اقتصادی و مالی خط لوله ترک استریم به اندازه ای گسترده بود که موضوعات سیاسی پیرامون آن در حاشیه قرار گرفت.

گاز ایران، تهدیدجدی ترک استریم
از دیدگاه کارشناسان حوزه انرژی، ترک استریم به سه دلیل نمی تواند به عنوان رقیبی برای صادرات گاز ایران تلقی شود. نخست آنکه تصمیم ترکیه مبنی بر قطع جریان گاز از سوی ایران با هدف جایگزین کردن گاز روسیه، به هیچ وجه به صرفه و صلاح این کشور نبوده و نیست. دوم اینکه هرچند ایران تا به امروز در زمینه صادرات گاز به اروپا موفق عمل نکرده است، اما امکان تحقق این امر در آینده ای نزدیک، دور از ذهن نیست. و سوم اینکه تقاضای جهانی گاز در سنوات گذشته، همواره روند صعودی داشته است.
به دلیل هم جواری دو کشور، انتقال گاز از طریق خط لوله ایران برای ترکیه مزیت های بیشتری دارد و چنانچه ترکیه به دنبال جایگزینی کامل گاز ایران با تکیه بر خط ترک استریم باشد، باید هزینه به مراتب بالاتری را پرداخت کند، چراکه ترک استریم از دریای سیاه عبورکرده و فاصله زیادی با شرق ترکیه دارد. واقعیت این است که روسیه در روزهای آغازین پروژه، نرخی حتی پایین تر از قیمت گاز ایران به ترکیه پیشنهاد داد. ترکیه اما به آسانی نمی توانست از گاز ایران چشم پوشی کند، چراکه خواه از منظر جغرافیایی و خواه از منظر سرمایه گذاری هایی که در آن انجام شده است، انجام هرگونه تغییر در مسیر تامین گاز بسیار پرهزینه است. خط لوله ایران روزانه حجم قابل توجهی گاز به ترکیه صادر می کند، خط لوله ای که از غرب ایران آغاز و از مسیر آنکارا، به استانبول منتهی می شود.

پروژه های فراسرزمینی گاز ایران
همچنین به گزارش رویترز، ایران قرار بود گاز خود را از طریق شمال عراق به سوریه و سپس از این کشور به سوی مدیترانه، یونان، ایتالیا و در نهایت سوئیس صادر کند که درنهایت موضوع این پروژه عقیم ماند و به نتیجه مطلوب نرسید. علاوه بر این، ایران با توسعه خطوط گازرسانی خود می تواند در زمینه تامین گاز کشورهایی نظیر آذربایجان، ارمنستان، افغانستان و حتی هند، ایفای نقش کند. واقعیت این است که طبق آمار موسسه تحقیقات انرژی اروپا، منحنی مصرف نفت و گاز در این قاره، به دلیل افزایش جمعیت و رشد شاخص توسعه صنعتی، روند افزایشی داشته است. بنابراین با استناد به شواهد ذکرشده، واضح است خط لوله ترک استریم به هیچ عنوان قابلیت حذف کامل گاز صادراتی ایران را نداشته و نخواهد داشت.
البته توفیق ایران در نیل به اهداف صادرات انرژی، به همت جمعی و تدبیر عاجل مسوولان حوزه نفت و گاز وابسته است. پرواضح است که در صورت عدم توسعه خطوط گازی ایران و رقابتی نکردن نرخ ها و همچنین با عنایت به روند روزافزون توسعه خطوط لوله روسیه، ممکن است در آینده نزدیک، خط انتقال گاز روسیه به رقیبی جدی تر برای ایران تبدیل شود. تحریم های سخت گیرانه نفتی که توسط آمریکا و دیگر هم پیمانان، گریبان گیر ایران شده است، تاثیری عمیق بر رشد شاخص صادرات نفتی روسیه گذاشت، تا اندازه ای که در فاصله زمانی بسیار کوتاه، صادرات نفت این کشور افزایش 5برابری را تجربه کرد. از سوی دیگر، تحریم صنعت نفت ونزوئلا نیز به نوبه خود برکات بسیاری برای صنعت نفت روسیه در پی داشت.

سیگنال ها و افق مثبت صادراتی
در شرایط فعلی، خبر امیدوار کننده از وزارت نفت این است که مذاکرات با مقام های عمانی جهت احداث خط لوله صادرات گاز به این کشور آغاز شده، تا جایی که کارگروه فنی مربوطه نیز تشکیل شده است. توفیق این مذاکرات، فارغ از روابط مابین ایران و عمان، تا حد زیادی متاثر از تحولات بین المللی خواهد بود. البته در گذشته طرح احداث خط لوله اسلامی، با گذشتن از مسیر ایران، عراق، سوریه و سپس به سمت اروپا تدوین شده بود. همچنین به موازات آن، خط لوله قطر، عربستان، عراق، ترکیه و درنهایت، اروپا تدوین شده بود که متاسفانه تحت تاثیر تحریم های صنعت نفت، هیچ یک اجرایی نشد. بنا بر اظهار مدیر عامل شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران، خط لوله دهم سراسری، شبکه گاز شمال غرب کشور را پایدار کرده و آمادگی برای صادرات به ترکیه را ایجاد کرده است. علاوه بر آن، خط لوله صادرات گاز ایران به پاکستان از سمت ایران تکمیل شده است با این حال، در سمت پاکستان اصلا شبکه ای وجود ندارد.
به گزارش اکونومیست، سال هاست ایران در زمینه تامین منابع انرژی و سوخت های فسیلی چه برای بازار داخلی و چه در سطح بین المللی، به عنوان کشور مادر معرفی شده است. انتقادی که به حوزه نفت ایران وارد می شود این است که این کشور در دهه های گذشته، تنها روی تولید و صادرات نفت متمرکز شده است تا از طریق فروش این محصول استراتژیک، بتواند منابع بودجه کشور را تامین کند. تاریخچه تک محوری بودن صادرات انرژی ایران و اتکای صرف به نفت، جایگاه موثر صادرات گاز را به حاشیه رانده است. پرواضح است که این موضوع تشدید اثرات مخرب تحریم های نفتی را دامن زده است. چنانچه حوزه انرژی ایران به صورت موازی و به همان اندازه که بر تولید و صادرات نفت سرمایه گذاری کرده است، به صنعت گاز نیز توجه می کرد، اکنون نه تنها در فصول سرد سال برای تامین منابع گاز پایدار در بخش خانگی و صنعتی کشور با مشکل مواجه نبودیم، بلکه شاهد ایفای نقش موثر تر گاز ایران در تجارت بین الملل بودیم.