الزامات پایان تحریم

رهبر انقلاب اواخر سال گذشته در دیدار با رئیس جمهور بلاروس به نکته مهمی اشاره کردند. ایشان فرمودند: «کشورهایی که مورد تحریم امریکا قرار گرفته اند باید با همکاری یکدیگر و با تشکیل یک مجموعه مشترک، حربه تحریم را از بین ببرند و ما معتقدیم این کار شدنی است.» در این نوشتار به الزامات این موضوع پرداخته می شود. تحریم در قرن جدید میلادی با تکاملی که در آن صورت گرفت به یک ابزار راهبردی در سیاست خارجی دولت امریکا تبدیل شد. قبل از آن هم تحریم بود اما از زمانی که دولت امریکا تصمیم گرفت زیرساخت های مالی و بانکی را به عنوان سلاح مورد استفاده قرار دهد، ماهیت تحریم ها تغییر کرد. عبارت «Sanction» در این دوره است که جای عبارات قدیمی مانند «Embargo» را می گیرد که خود نشان از تغییر ماهیت تحریم است. تصویب قانون وطن پرستی بعد از حوادث 11 سپتامبر نقطه شروع این حرکت بود. حرکتی که به تعبیر دیوید کوهن مسئول اسبق اعمال تحریم ها در وزارت خزانه داری امریکا، در کنار جنگ و دیپلماسی به عنوان ابزار اصلی پیشبرد سیاست خارجه امریکا تبدیل شد. تحریم هایی که در یک گام بلندتر با تصویب قانون جامع تحریم ایران در سال 1389 وارد دوره جدیدی شد، که به طور آشکارا نظام بانکی جهانی مانند یک سلاح در دستان دولتمردان امریکا عمل کرد. حال که بیش از 20 سال از سلاح سازی مالی امریکا می گذرد و کشورهای متعددی هدف این سلاح قرارگرفته اند، فرصت مناسبی است برای آنکه کشورهای قربانی استفاده این سلاح، همکاری برای مقابله با آن را به عنوان یک راهبرد موثر دنبال کنند. یادداشت حاضر قصد دارد ابعاد این موضوع را تشریح کند.
برای آنکه راهبرد «همکاری کشورهای قربانی سلاح تحریم برای مقابله با آن» به درستی عملیاتی شود و خطای کمتری در این مسیر صورت گیرد، توجه به چند موضوع ضروری است. این موضوعات عبارتند از:

شناخت راهبردی از سلاح تحریم به مقابله موثر با آن می انجامد
کشورهای قربانی سلاح تحریم باید شناخت راهبردی از این سلاح داشته باشند. عنصر اصلی شناخت راهبردی، شناخت جایگاه تحریم در سیاست امریکا و متحدانش است. آنها از تحریم به عنوان یک سلاح راهبردی بهره می برند. تجربه ایران و روسیه در این زمینه بسیار روشن است. در نتیجه تا زمانی که این سلاح موثر باشد و بتواند اهداف سیاسی آنها را محقق کند، کنار گذاشته نخواهد شد و حتی استفاده از آن توسعه و تکامل پیدا می کند.
اثرگذاری سلاح تحریم در ایجاد بی ثباتی اقتصادی در کشور هدف و برهم زدن تعادل های اقتصادی آن است. تحریم ها برای هر کشور بر اساس ساختار اقتصادی آن کشور طراحی و اعمال می شود. تحریم به گونه ای طراحی می شود که بتواند با ضعف های ساختاری اقتصاد کشور هدف هم افزایی کرده و ایجاد بی ثباتی کند. هرچه اعمال تحریم بتواند بی ثباتی و فشار اقتصادی در کشور هدف ایجاد کند، تحریم کنندگان را در استفاده از ابزار تحریم مشتاق تر می کند. در نگاه آنها بی ثباتی و فشار اقتصادی مقدمه تحقق اهداف سیاست خارجی یا همان موفقیت تحریم است.
موفقیت تحریم یعنی تغییر رفتار کشور هدف تحریم. معمولا این تغییر رفتار از مسیر پذیرش مذاکرات در چهارچوب تعیین شده از سوی اعمال کننده تحریم و پذیرش توافق حاصل از آن است. چنانکه ریچارد نفیو نویسنده کتاب «هنر تحریم ها» و از عوامل اعمال تحریم در وزارت خارجه دولت اوباما می گوید هدف از تحریم ها بالا بردن هزینه مقاومت کشور تحریم شده در مقابل خواست امریکا است تا کشور تحریم شده دست به مذاکره برای سازش و تسلیم در مقابل رفع تحریم بزند.
دیوید کوهن دیگر معاون تروریسم و اطلاعات مالی خزانه داری از سال 2011 تا 2015 که سال ها مسئولیت اعمال تحریم بر ایران را برعهده داشت، می گوید:«تحریم صرفا برای تحریم وضع نشده بود، بلکه هدف آن کشاندن ایران پای میز مذاکره بود.» آدام ژوبین معاون خزانه داری امریکا و مسئول تحریم های امریکا پس از سال 2015 در دولت اوباما نیز می گوید:«یک دلیل برای تحریم ها وجود دارد، مذاکره و رسیدن به توافق». اگر کشور هدف در اثر فشارهای ناشی از اعمال تحریم حاضر به تغییر رفتار شود، از زاویه امریکا و متحدانش به معنای موفقیت تحریم خواهد بود و انگیزه آنها برای توسعه این سلاح را بیشتر خواهد کرد. به طور مثال پس از توافق موقت ژنو، بارها مقامات امریکا به این نکته اشاره کردند که مسیر فشار به ایران همچنان ادامه پیدا می کند. چنانکه اوباما تنها 14 روز پس از توافق بین ایران و 1+5 در سال 92 می گوید:«معماری گسترده تر تحریم ها باقی خواهد ماند و ما به شدت آن را اجرا می کنیم.»
با توضیح فوق سیاستمداران کشورهای تحریم شده باید بدانند که در سطح راهبردی نباید به گونه ای تصمیم بگیرند که اعمال کننده تحریم احساس کند سلاح تحریم موفق بوده و در نتیجه آن برای استفاده بیشتر از این سلاح سرمایه گذاری بیشتر کند. کشور قربانی تحریم باید توان خود برای پشتیبانی از این تصمیم راهبردی را افزایش دهد. یعنی برای کاهش آثار و فشارهای تحریم برنامه ریزی و اقدام نماید.

کشورهای آسیب دیده، باید روی تحریم ها مطالعه جدی داشته باشند
کشورهای قربانی سلاح تحریم باید شناخت علمی خود از این سلاح را افزایش دهند. کشورهای اعمال کننده تحریم از همان ابتدا که از سلاح تحریم استفاده کرده اند، در شناخت علمی این سلاح فعال بوده اند و این فعالیت کماکان نیز ادامه دارد. در حال حاضر بیشترین فعالیت علمی برای شناخت تحریم و ابعاد و آثار آن در کشورهای اعمال کننده تحریم صورت می گیرد. به طور مثال مرکز تحقیقات کنگره امریکا در مورد ایران سالانه حداقل دو گزارش با عنوان «تحریم های ایران» منتشر می کند که به بررسی آخرین وضعیت قوانین تحریمی و آثار آن می پردازد. یا این مرکز بعد از افزایش تحریم های امریکا علیه ونزوئلا گزارشی با عنوان «مروری بر تحریم های ونزوئلا» منتشر کرد و با تقسیم بندی تحریم های امریکا علیه ونزوئلا، سیر اعمال هریک از این تحریم ها را رصد و منتشر کرد، اتفاقی که در مورد روسیه نیز رخ داد.
این مرکز در مورد 35 برنامه تحریمی وزارت خزانه داری امریکا به صورت مجزا و به روز شده در طول زمان گزارش هایی منتشر می کند. علاوه براین اندیشکده هایی در غرب به صورت مستمر روی رصد و شناخت تحریم کار می کنند. به طور مثال مرکز امنیت نوین امریکا(CNAS) یک اندیشکده دوحزبی امریکایی واقع در واشنگتن است که به صورت کارشناسی بر سیاست های امنیتی و دفاعی و رویکردهای امنیت ملی امریکا متمرکز است. یکی از بخش های اصلی این اندیشکده بخش «انرژی، اقتصاد و امنیت» است که به صورت خاص روی تحریم های بین المللی تمرکز دارد.

الزامات همکاری کشورهای قربانی سلاح تحریم برای مقابله با آن
گزارش ها و مقالات منتشر شده شامل دو بخش رصدی و دانشی است. بخش رصدی شامل گزارش های «تحریم به روایت اعداد» است. این گزارش ها به صورت مستمر منتشر می شود و تعداد تحریم های اعمالی امریکا در موضوع گزارش را در طول بازه زمانی مشخص منتشر و مقایسه می کند؛ گزارش هایی که دید جامعی از تحریم های اعمال شده در موضوع مشخصی را به مخاطب ارائه می دهد. به طور مثال گزارش «تحریم به روایت اعداد: تحریم های ثانویه امریکا» تعداد افراد و نهادهای مرتبط با ایران، روسیه، چین، کره شمالی، حزب الله لبنان و سوریه را براساس قرار گرفتن در لیست تحریم و اعمال تحریم های ثانویه بر آنها تقسیم بندی می کند و تعداد آنها را در دوران اوباما و ترامپ با یکدیگر مقایسه می کند. یا گزارش «تحریم به روایت اعداد: افغانستان در کانون توجه» تعداد تحریم های اعمالی بر افغانستان در موضوعات مختلف تروریسم، ارتباط با ایران و مواد مخدر از یک سو و تحریم های اعمال شده در دوران روسای جمهور مختلف در امریکا را از سوی دیگر مقایسه می کند.
شورای آتلانتیک نیز از دیگر اندیشکده های فعال در حوزه رصد و فعالیت دانشی حوزه تحریم ها است. این اندیشکده که وظیفه خود را تقویت رهبری و مشارکت ایالات متحده در جهان با مشارکت متحدان و شرکا برای شکل دادن به راه حل هایی برای چالش های جهانی و شکل دادن به جهانی نو می داند، به هر دو حوزه رصدی و دانشی تحریم به صورت تخصصی می پردازد. شورای آتلانتیک ذیل بخش «تجارت و اقتصاد» بخشی با عنوان «داشبورد تحریم های جهانی» را تاسیس کرده است که مستمرا به رصد تحریم ها می پردازد.
علاوه براین، مراکز دانشگاهی نیز بر شناخت تحریم تمرکز دارند. به طور مثال مرکز سیاست جهانی انرژی دانشگاه کلمبیا، یک مرکز تحقیقاتی واقع در دانشکده روابط بین الملل و عمومی در دانشگاه کلمبیا است. ریچارد نفیو نویسنده کتاب هنر تحریم ها، از اعضای اصلی این مرکز در حوزه تحریم ها است. گزارش های این مرکز بر دو حوزه متمرکز است؛ رصد تحریم های مرتبط با بخش انرژی و تحلیل از آینده و راهبردهای تحریمی. به طور مثال در مورد این گزارش «خلاصه ای از تحریم های امریکا علیه ایران»، گزارشی رصدی است که به تشریح تحریم های امریکا علیه ایران در چهار بازه زمانی می پردازد و مشخص می کند مهم ترین ویژگی آن دوره تحریمی چیست.
توجه به این نکته بسیار ضروری است که هرچند فعالیت های علمی مذکور می تواند مورد استفاده کشور قربانی تحریم قرار گیرد اما نمی تواند تمام نیاز علمی آن کشور را برای مقابله با تحریم تامین کند. کشورهای قربانی تحریم باید بر اساس تجربیات و اقتضائات خود به فعالیت علمی در این زمینه بپردازند و در سطحی بالاتر به اشتراک گذاری و تعریف فعالیت های مشترک علمی مبادرت کنند.
در حال حاضر این مهم بسیار مورد غفلت قرار گرفته و حتی برخی تصور می کنند نیازی به این کار نیست و در صورت نیاز می توانند از فعالیت های صورت گرفته در کشورهای اعمال کننده تحریم بهره ببرند. این نگاه بسیار خطرناک است و مانند این است که در یک جنگ نظامی با دشمن، نرم افزار جنگیدن را از دشمن دریافت کنیم. نتیجه جنگ از همان ابتدا قابل پیش بینی خواهد بود.

همه کشورهای قربانی تحریم شبیه هم نیستند
باید توجه داشت که سطح و گستره تحریم ها علیه کشورها مختلف است چراکه ویژگی های اقتصادی و حتی جغرافیایی هر کشور در نوع و گستره تحریم های اعمالی آن کشور موثر است. مثلا تحریم هایی که صدور ویزا توسط امریکا را برای شهروندان یک کشور ممنوع می کند بر کشوری مانند کوبا اثر بسیاری بیشتری دارد تا ایران. یا اینکه ونزوئلا به خاطر جفرافیا و ساختار موجود در قاره امریکا، عمدتا شامل تحریم های اولیه امریکا است و از آن آسیب می بیند، اما مساله اصلی ایران تحریم های ثانویه امریکا است. همچنین حجم اقتصاد روسیه و وابستگی اروپا به این کشور باعث شده امریکا همچنان متقاعد نشود که علیه روسیه تحریم ثانویه وضع کند. به هرحال باید به این نکته توجه کرد که کشورهای تحریم شده با ویژگی ها و سطوح متفاوتی از تحریم روبه رو هستند. در نتیجه زمینه های همکاری برای مقابله با این سلاح، کشور به کشور متفاوت است و نمی توان نسخه یکسان برای همه کشورها ارائه کرد. همکاری های دوبه دو در فرمول های متفاوت باید شکل بگیرد. این فرمول ها نیاز به طراحی مستقل دارد. ارائه راهکارهای یکسان برای همه نمی تواند منجر به شکل گیری همکاری شود.

خنثی سازی سلاح تحریم وابسته به شناخت درست از زیرساخت های آن است
کشورهای قربانی تحریم باید به زیرساخت های اعمال تحریم ها توجه کنند. سلاح تحریم بر بستر مجموعه ای از زیرساخت های ساخته شده در نظام بین الملل عمل می کند. عمده این زیرساخت ها به دلیل آنکه در ذات خود فنی و اقتصادی بوده، کمتر کسی انتظار تبدیل شدن آنها به سلاح را داشته است. به همین دلیل نگاه امنیتی به این زیرساخت ها کمتر مورد توجه بوده است و عموم کشورها تدابیر لازم را برای مواجهه پدافندی در برابر آنها نداشته و ندارند.نتیجه این عدم توجه، وابستگی عمیق به این زیرساخت ها است که آسیب پذیری اقتصادی کشورهای قربانی تحریم را افزایش داده است. برای مثال مهم ترین زیرساخت مالی در جهان که اساس نظام تحریم برآن بنا شده است، نظام پرداخت جهان ورای دلار است. گستردگی استفاده از دلار چه در تجارت جهانی و چه در ذخایر بانک های مرکزی، وابستگی بسیار جدی نظام بانک جهانی را به دلار ایجاد کرده است. این زیرساخت محصول کنفرانس برتون وودز است و به نظر می رسد امریکا با چشمانی باز این طراحی را به جهان تحمیل کرده است.
کشورهای قربانی تحریم باید این زیرساخت و ابعاد گسترده آن را به خوبی شناخته و برای کاهش وابستگی خود در گام اول و کاهش قدرت آن در سطح جهان برنامه ریزی کنند. زیرساخت دیگری که در افزایش اثرگذاری تحریم های مالی موثر است، استانداردهای گروه ویژه اقدام مالی (FATF) است. این استانداردها با افزایش شفافیت در تعاملات بانکی بین المللی و داخلی کشورها، زمینه اثرگذاری دقیق تر تحریم ها و افزایش تبعیت از نظام تحریم را ایجاد می کند.
در سطح تجاری رژیم های کنترل تجارت و پروژه هایی مانند P2P که از سوی اتحادیه اروپا با پشتوانه امریکا در کشورهای مختلف دنبال می شود، از جمله این زیرساخت ها است. برخی از زیرساخت ها نیز در این اواخر به طور جدی تر به عنوان سلاح تحریمی مورد استفاده قرار گرفته است. تحریم «سقف قیمت نفت» که علیه روسیه از سوی کشورهای غربی اعمال شد، بر اساس تکیه بر زیرساخت حمل ونقل دریایی و نظام بیمه ای خدمت دهنده به آن طراحی و اجرایی شده است.
پیشتازی در فناوری های پیشرفته نیز بستر مساعدی برای استفاده از سلاح تحریم مهیا کرده است. کشورهای قربانی تحریم باید این زیرساخت ها را به خوبی شناسایی کرده و برای کاهش وابستگی خود به آنها برنامه ریزی و در صورت توان برای تضعیف آنها نیز برنامه ریزی کنند، چراکه وجود این زیرساخت ها باعث افزایش قدرت امریکا در اعمال تحریم می شود. به همین دلیل آدیامو قائم مقام فعلی وزارت خزانه داری امریکا در حاشیه نشست صندوق بین المللی پول در کنفرانسی در موسسه اقتصاد بین الملل پترسون، از کشورهای غربی می خواهد برای حفظ ساختار فعلی بانکی و مالی جهانی تلاش کنند. او در این نشست عامل موفقیت تحریم ها را حاکمیت همین ساختار بیان می کند.
از مسیرهای مهم برای تضعیف زیرساخت های مورد استفاده سلاح تحریم، ایجاد زیرساخت های موازی و جایگزین است. در این زمینه همکاری میان کشورهای قربانی تحریم بسیار موثر خواهد بود. برای مثال ساخت زیرساخت جدید برای تبادل پیام بین بانکی که بتواند به عنوان یک جایگزین و در ادامه مسیر تحت عنوان یک رقیب برای شبکه پیام رسان سوئیفت عمل کند. خوشبختانه اقدامات خوبی در این مسیر از سوی ایران، روسیه و چین صورت پذیرفته است.

معماری اقتصادی علیه تحریم، متناسب با اکوسیستم هر کشور صورت می گیرد
کشورهای قربانی تحریم باید تلاش جدی برای معماری مجدد اقتصاد خود انجام دهند. همان طور که اشاره شد، سلاح تحریم برای هر کشوری متناسب با اقتصاد آن کشور طراحی و اعمال می شود. تلاش سلاح تحریم آن است که بتواند با اهرم کردن ضعف ها و گسل های اقتصادی کشور هدف، بی ثباتی و فشار اقتصادی را ایجاد کند، لذا کشور قربانی تحریم باید به طور جدی و با سرعت مناسب به معماری مجدد اقتصادی خود بپردازد. این کار پیچیدگی و سختی بسیاری دارد. برای طی این مسیر باید توان حکمرانی کشور قربانی تحریم بسیار ارتقا پیدا کند. تغییر معماری به معنای مقابله با منافع گروه های ذینفع معماری موجود است. مدیریت این مقابله کار بسیار سختی است. در این عرصه نیز کشورهای قربانی تحریم می توانند به یکدیگر کمک کنند.