سول کریپکی (2022-1940)، فیلسوف و منطق دان امریکایی، از آن دسته نوابغی بود که نبوغ شان را از همان کودکی بر همگان عیان می کنند. او بزرگ ترین فرزند خانواده پنج نفره دوروتی کریپکی (نویسنده کتابهای کودکان در زمینه یهودیت) و خاخام مایر کریپکی بود.
از مادرش نقل شده است که وقتی سه ساله بود، وارد آشپزخانه می شود و از مادرش می پرسد آیا خدا همه جا هست؟ و پس از شنیدن پاسخ مثبت مادر، می گوید «پس آیا من با آمدنم به آشپزخانه به زور جای خدا را گرفته ام؟» مادرش بعدها به مجله تایمز گفت شگفت زده است که کودکی خردسال این شهود را دارد که دو شی نمی توانند همزمان در یک فضا باشند. کریپکی تا نه سالگی تمام آثار شکسپیر را خواند، در دوازده سالگی شیفته هیوم شد و در هجده سالگی اولین مقاله خود را در منطق موجهات نگاشت؛ مقاله ای که به واسطه آن از سوی دانشگاه هاروارد برای تدریس ریاضیات دعوت شد و او در پاسخ گفت: «مادرم گفته دبیرستان را تمام کنم و به کالج بروم»! او در حالی که در دانشگاه هاروارد ریاضیات می خواند، به دانشجویان لیسانس منطق درس می داد. سپس بدون آنکه مقاطع دانشگاهی خود را بپیماید و با همان مدرک لیسانس خود، استاد دانشگاه راکفلر، پرینستون (1998-1977) و در نهایت در سال 2003 استاد دانشگاه شهری نیویورک شد. کریپکی در سال 2001 برنده جایزه رولف شاک (معادل جایزه نوبل در فلسفه) شد. در سال 2007 دانشگاه شهری نیویورک «مرکز سول کریپکی» را بنیان گذاشت و همانطور که پروفسور پادرو می گوید، هفتاد درصد آثار کریپکی همچنان منتشر نشده است. آخرین سخنرانی کریپکی، تحت عنوان «آیا ریاضیات کنیز فیزیک است؟» در ژوئن 2022 در دانشگاه استکهلم ایراد شد.
در اینجا باید به این نکته نیز اشاره کرد که کریپکی را از نظر شخصیت اجتماعی شاید بتوان نقطه مقابل فیلسوفی مانند کامو دانست. رفتارش با دیگران عموما عجیب و غریب، گاهی آزاردهنده و بعضا کودکانه بود. او در سال 1976 از همسر بریتانیایی و فیلسوفش (مارگارت گیلبرت) جدا شد.
در ادامه به ایده های اصلی دو کتاب مشهور او که هر دو به زبان فارسی ترجمه شده اند می پردازیم.
نامگذاری و ضرورت
سول کریپکی در سال 1970- زمانی که تنها سی سال داشت- بدون آنکه دست نوشته ای داشته باشد، سه سخنرانی در دانشگاه پرینستون ارایه داد که فضای فلسفی آنگلوساکسون را به شدت تحت تاثیر قرار داد. این سخنرانی ها در زمینه منطق موجهات، فلسفه زبان و فلسفه ذهن بودند و پس از آن به کانون ادبیات این موضوعات تبدیل شدند. حاصل این سه سخنرانی کتاب نامگذاری و ضرورت (1972) بود.
کریپکی در این کتاب، این موضوع را به چالش کشید که وقتی نام خاصی را به کار می بریم قادر هستیم به درستی مرجع آن نام را مشخص کنیم. در واقع سوال اساسی این کتاب این است که «چه چیزی یک نام را به یک فرد مرتبط می سازد؟» کریپکی در رابطه با نسبت یک نام و شخص دارای آن نام، نظریه توصیفی اسامی خاص (که بر اساس آن «ناپلئون» فردی است که ولینگتون او را در نبرد واترلو شکست داد) را که طرفدارانی مانند برتراند راسل داشت مورد انتقاد قرار داده و به جای آن نظریه علی ارجاع را ارایه می دهد. به عنوان مثال، اوباما در همه جهان های ممکن به یک نفر اشاره می کند، در حالی که شخصی که پیروز انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده در سال 2012 شد، می تواند به اوباما، رامنی یا شخص دیگری در جهان های ممکن مختلف اشاره کند. در نتیجه نام های خاص از نظر کریپکی «دال ثابت» هستند. این اصطلاح که وارد دایره المعارف آکسفورد نیز شده است، نشانه ای است که در همه جهان های ممکن به یک شی خاص دلالت می کند و این در مقابل اوصاف قرار دارد که منعطفند؛ یعنی در موقعیت های ممکن مختلف، افراد مختلفی آن را اشباع می کنند.
پس کریپکی به چالش خود اینگونه پاسخ می دهد که آنچه یک کلمه را به شی مرتبط می کند به واسطه زنجیره ای ارتباطی از یک متکلم به متکلمی دیگر است. برای مثال، آنچه موجب می شود «کریستف کلمب» آنگونه که من به کار می برم به آن فرد [خاص] دلالت کند این واقعیت است که من این نام را از کسی آموخته ام که او خود از کس دیگری آموخته است و به همین ترتیب ادامه می یابد تا فردی که آن را نام گذاری کرده است. آنچه در اینجا بسیار حائز اهمیت است این است که در اینجا عنصری اجتماعی جایگزین عنصری ذهنی می شود که این موضوع خود را در کتاب بعدی کریپکی نیز چنان که خواهیم دید نشان می دهد.
کریپکی بحث مهم دیگری را نیز در این کتاب مطرح میکند و آن بحث موجهات است. وی برخلاف دیدگاه پذیرفته شده، استدلال می کند که همه صدق های پیشینی ضرورتا صادق نیستند و بالعکس. همچنین انطباق سنتی میان تقسیم ضروری/ امکانی و پسینی/پیشینی را نمی پذیرد. از نظر او تقسیم اولی ناظر بر چگونگی جهان و متعلق به متافیزیک است و دومی ناظر به روش های حصول شناخت و در نتیجه معرفت شناختی است. در نتیجه می توانیم گزاره ضروری پسینی یا گزاره امکانی پیشینی داشته باشیم.
سومین و آخرین سخنرانی از مجموعه نامگذاری و ضرورت، نقدی قاطع بر تز وحدت ذهن و بدن یا این همانی مادی گرایانه است که خشت زیرین فلسفه ذهن در قرن بیستم به شمار می رود. مطابق این نگاه، هر بخش ذهن این همان با یک بخش فیزیکی است و دوگانه انگاری ذهن و بدن خطاست و تمایز متافیزیکی میان این دو صحت ندارد.
قواعد و زبان خصوصی از نظر ویتگنشتاین
کتاب دیگر کریپکی قواعد و زبان خصوصی از نظر ویتگنشتاین نام دارد که در سال 1982 منتشر شده است. کریپکی با اینکه شاید از سر تواضع در سوتیتر این کتاب از عنوان «تفسیری مقدماتی» استفاده کرده است، اما به اذعان بسیاری از فیلسوفان، استدلال و تفسیری اصیل در جهت نتایجی رادیکال ارایه می دهد.
کریپکی در مقدمه کتاب خود می نویسد: «نوشته حاضر باید نه استدلال ویتگنشتاین در نظر گرفته شود و نه استدلال کریپکی، بلکه استدلال ویتگنشتاین است آنگونه که در نظر کریپکی آمده و برای او مشکلی مطرح کرده است». کریپکی در این کتاب تلاش می کند تا با ارایه تفسیری متفاوت و درخشان از پژوهش های فلسفی ویتگنشتاین، استدلال و مساله اصلی او در این کتاب را روشن سازد. به زعم کریپکی مساله اصلی ویتگنشتاین «پیروی از قاعده» است.
در ابتدا باید به دو نکته مهم توجه داشت. اول آنکه برخلاف دیدگاهی عام درباره «استدلال زبان خصوصی» که آن را استدلالی مطرح در بندهای 243-315 می داند و چالش این استدلال را در ارتباط با مشکلی در باب «زبان احساس» معرفی می کند، کریپکی معتقد است که استدلال زبان خصوصی، باید قبل از بندهای 243 یافت شود. به زعم او ویتگنشتاین حتی نتیجه این بحث را پیش از این بندها یعنی در بند 202 بیان کرده است، همان جا که می گوید: «... بنابراین پیروی از قاعده به نحو خصوصی ممکن نیست: در غیر این صورت، اینکه فکر کنیم فردی از قاعده پیروی می کند، برابر با پیروی از آن می بود». به نظر کریپکی، فقراتی که پس از بند 243 آمده اند، باید در سایه مباحث پیش از خود خوانده شوند. استدلال زبان خصوصی، آنگونه که درباره احساسات به کار رفته است، تنها یک مورد خاص از یک سری ملاحظات بسیار عام تر درباره زبان است که قبلا درباره آنها بحث شده است؛ در نتیجه «استدلال زبان خصوصی» باید بر اساس مساله پیروی از قاعده تحلیل گردد.
نکته دیگر آنکه از نظر کریپکی، ویتگنشتاین معتقد به ملاحظات بنیادی مشابهی میان فلسفه ذهن و فلسفه ریاضی بود و علاقه او به این دو حوزه، صرف علاقه به دو حوزه غیر مرتبط به هم نبود. به عقیده کریپکی دو قلمرو وجود دارند که در آنها هم نفوذ و هم راه حل پارادوکس نادیده گرفته می شود؛ یکی از این قلمروها مفهوم قاعده ریاضی است، مانند قاعده ی جمع. قلمرو دیگر، سخن گفتن از تجربیات درونی خود، احساسات و سایر حالات درونی است. از نظر وی، در مواجهه با هردو این موارد، باید ملاحظات اساسی مشترکی در رابطه با قواعد و زبان را در ذهن داشته باشیم.
به زعم کریپکی یک مساله یا در اصطلاح هیومی آن یک پارادوکس شک گرایانه در رابطه با مفهوم قاعده در پژوهش ها مطرح شده است که از نظر کریپکی شاید اصلی ترین مساله پژوهش های فلسفی باشد. کریپکی برای توضیح پارادوکس از یک مثال ریاضی بهره می جوید. تقریبا همه فارسی زبانان کلمه جمع و نماد + را برای دلالت بر تابعی معروف در ریاضیات به کار می گیرند، یعنی جمع زدن اعداد با هم. فرض کنید تاکنون اعداد بالاتر از 57 را با یکدیگر جمع نزده اید. حال اگر کسی از شما بپرسد حاصل 68+57 چیست، هرچند تاکنون چنین محاسبه ای را انجام نداده اید، اما می توانید به آن پاسخ دهید، چرا که قاعده جمع زدن را آموخته اید و در گذشته نیز محاسبات بسیاری را مشابه با این مورد انجام داده اید و در اینجا نیز همان کار را انجام خواهید داد؛ در نتیجه پاسخ شما 125 است. به نظر کریپکی نکته بسیار مهمی که در رابطه با فهمیدن یک قاعده از جمله قاعده جمع زدن وجود دارد این است که یک پاسخ خاص (منحصر به فرد) برای تعداد نامحدودی از موارد جدید که تاکنون هرگز به آنها نپرداخته اید، تعیین می کند.
در اینجا ما با بررسی دوباره پاسخ مان مطمئن می شویم که پاسخ 125 چه از نظر علم حساب و چه در معنای فرازبانی آن پاسخ درستی است. اما در این لحظه، یک شکاک عجیب و غریب اطمینان من به پاسخ خود در معنای فرازبانی را به چالش می کشد. از نظر فرازبانی من مطمئن بودم که جمع، آنگونه که آن را در گذشته قصد کرده بودم، دلالت بر تابعی می کرد که وقتی بر اعدادی که آنها را 68 و 57 می نامیدم اطلاق می کردم، حاصل 125 را می داد. شکاک مدعی است بر اساس روشی که من در گذشته عبارت جمع را به کار میبردم، پاسخ باید 5 بوده باشد. از نظر او شاید در گذشته جمع و + را در مورد تابعی به کار برده ام که می توان آن را «جمش» نامید و نمادی همچون x دارد و اینگونه تعریف می شود: برای تمام xها و yهای کوچک تر از 57، داریم x و در غیر این صورت پاسخ 5 است. حالا پرسش این است که چه کسی می تواند بگوید که این همان تابعی نیست که من با + در گذشته قصد می کرده ام؟ در واقع شکاک ادعا می کند که من در حال سوء تعبیر کاربرد گذشته خود هستم و از «جمع» همیشه «جمش» را منظور می داشته ام یا قصد می کرده ام، اما حالا، مثلا تحت تاثیر دارو یا یک جنون آنی، کاربرد گذشته خود را به نحوی نادرست تعبیر می کنم.
از نظر کریپکی، «فرض شکاک، هرچند احمقانه و خارق العاده به نظر می رسد، اما منطقا ناممکن نیست» و در ادامه تلاش می کند راه حلی شکاکانه ارایه دهد؛ راه حلی که وابسته به توافق و وارسی پذیری است. این راه حل، بر این ایده بنا شده است که هر فردی که ادعا می کند از قاعده ای پیروی می کند، می تواند به وسیله دیگران وارسی شود. دیگران حاضر در جامعه می توانند بررسی کنند که آیا فرد پیرو قاعده مورد نظر، پاسخ های خاصی را که آنها تایید می کنند، ارایه می دهد یا نه؛ پاسخ هایی که موافق با پاسخ های خودشان است. این جمله که «منظور جونز از «+» جمع است»، موجه در نظر گرفته خواهد شد، اگر جونز به تعداد کافی عمل جمع انجام داده باشد و عموما همان پاسخی را به دست آورده باشد که اکثریت دیگر متکلمان آن زبان، مایل به دادن آن هستند. در واقع اظهار این جمله، هم نشان دهنده پذیرش جونز در آن جامعه است و هم نشان دهنده این اعتقاد جمعی است که جونز به عنوان کسی که نماد «+» را به کار می برد، عموما قابل اعتماد است. فایده اسناد معنا در چنین شرایطی نیز روشن است و آن این است که به ما این امکان را می دهد تا میان افرادی که می توانند در تعاملات دربرگیرنده ی نماد «+» قابل اعتماد باشند و کسانی که نمی توانند قابل اعتماد باشند، تمییز قائل شویم و فراتر از این موضوع آنکه این شرایط به ما این امکان را می دهد تا میان افرادی که عضوی از جامعه زبانی ما هستند و افرادی که عضوی از جامعه زبانی ما نیستند، تمایز قائل شویم. برای مثال فروشنده ای که «منظورش از «+» جمع است»، می تواند قابل اعتماد تلقی شود، اگر وقتی وارد مغازه او می شویم تا پنج سیب از او بخریم، با ما همان گونه رفتار کند که از او انتظار داریم.
نتیجه آنکه به نظر می رسد این شرایط اظهار، مستلزم ارجاع به یک جامعه است، چرا که این جامعه است که تمایز «درست است/درست به نظر می رسد» را به معانی مختلف اطلاق می کند و این همان ارجاع به جامعه ای است که روح ویتگنشتاینی تفسیر کریپکی است.
در پایان باید به این موضوع اشاره کرد که اگر معیار عظمت یک فیلسوف، میزان توجهی باشد که آثار و ابتکارات او - چه در موافقت و چه در مخالفت- برانگیخته اند، بی شک کریپکی فیلسوفی بزرگ و تاثیرگذار در سپهر فلسفی قرن بیستم است.
دریافت صفحه با کد QR