سعادت (در یونانی «ائودایمونیا») یا شادکامی (happiness) غایت و هدف زندگی هر انسانی است، همه می خواهند کامیاب و خوشبخت باشند، اما به چه معنا؟ مشکل از همین جا شروع می شود. هر انسان و مرام و عقیده و مکتب و فلسفه ای، تعبیر خاص خود را از سعادت دارد و زندگی سعادتمند را به گونه خاص خود تعریف می کند. شیخ شهاب الدین سهروردی، مشهور به شیخ اشراق، حکیم مسلمان ایرانی همچنان که محسن جوادی، پژوهشگر فلسفه دین و فلسفه اخلاق، در گفتار پیش رو در سلسله درسگفتارهای سهروردی شهر کتاب نشان می دهد، دو تعبیر از سعادت دارد، یکی که در آثار اولیه اش نمود یافته، همان نگاه آشنایی ارسطویی است که عمده متفکران مسلمان پیش از او داشتند و دیگری تعبیری مختص به خودش که شباهت هایی به نگاه افلاطونی دارد و برخی صوفیان از آن عزلت گزینی و ترک دنیا را برداشت کرده اند. اما آیا این تعبیر دوم از سعادت درست و قابل پذیرش است؟

سهروردی ذیل  مکتب مشایی
مهم ترین نکته درباره سعادت در فلسفه اسلامی و همچنین فلسفه یونان، آن است که سعادت را خیر محسوب کرده اند و بالطبع، شقاوت، شر است. خیر چیزی است که مکمل وجود ما است، یعنی بذرهای وجودی ما را می رویاند. به تعبیر فارابی خیر یعنی تحقق ذات (self realization یا flourishing یعنی شکوفایی). سهروردی نیز چنین تعبیری دارد و در جاهای مختلف از جمله در بندهای پایانی حکمت الاشراق، سعادت را به عنوان خیر و شقاوت یا بدبختی را به عنوان شر تلقی می کند. البته در آثار فیلسوفان مسلمان مثل فارابی، توضیحات زیادی درباره ماهیت خیر ارایه شده است. مثلا برخی گفته اند که سعادت خیر جامع است، یعنی اگر این خیر را داشته باشد، خیر دیگری لازم ندارد یا این خیر، خودبسنده است یعنی اگر کسی آن را داشته باشد، لازم نیست چیز دیگری را کسب کند یا این خیر اعلا است، یعنی هیچ خیری توان برابری و مقایسه با آن را ندارد. هرچیزی برای سعادت طلبیده می شود، حتی اگر ارزش ذاتی داشته باشد. مثلا عدالت ارزش ذاتی دارد، اما در قیاس با سعادت، به عنوان بخشی از آن دیده می شود. اما در سهروردی توضیحات مذکور درباره خیر بودن سعادت وجود ندارد. شاید یک علت آن باشد که بعدا که به حکمت اشراق روی می آورد، دیدگاهش تغییر می کند. در فارابی و حتی ابن سینا که کمتر در زمینه اخلاق بحث کرده، باب یا حتی رساله ای به اسم سعادت داریم. مثلا فارابی دو رساله «التنبیه علی سبیل السعاده» و «تحصیل السعاده» را نوشته و ابن سینا «رساله فی السعاده» را نوشته است. اما در سهروردی حتی بابی به اسم سعادت نداریم و معمولا آن را ذیل مباحثی چون نفس و معاد و لذت و الم و... مورد بحث قرار می دهد. سهروردی زمانی که به مشایین تعلق خاطر دارد، گاهی حرف های مشایین مسلمان مثل فارابی و ابن سینا را می زند و می گوید سعادت در اتصال به عقل فعال یا در اتصال به عالم علوی است. البته این بحث فیلسوفان مسلمان مشایی بیشتر تحت تاثیر افلاطون است و از این حیث گفته می شود بحث اخلاق در فیلسوفان مسلمان متاثر از افلاطون است. مثل اینکه سعادت را کمال عقلی و کمال علمی و عملی می خوانند. در این زمینه مباحث سهروردی متاثر از فیلسوفان مشایی است و نوآوری خاصی ندارد.

سهروردی اشراقی
سهروردی (587-549 ه.ق) عمر کوتاهی داشت، اما در حدود سی سالگی در کتاب المشارع و المطارحات (در منطق) اشاره می کند که رویکرد متفاوتی با مشایین اخذ کرده است. او از اینجا به بعد، تعابیری اختصاصی درباره سعادت دارد که در میان حکمای پیش از او رواج نداشته. او با تعابیر خاص خودش درباره نور و ظلمت می گوید سعادت یعنی علایق و محبت های نفس به روشنایی و نور باشد که عالم علوی و عالم مفارقات است و قهر و دشمنی با ظلمت ها و عالم جسمانی و تن و بدن است. اما اگر محبت های کسی به عالم ظلمت و تن و تاریکی بدن و ماده و ویژگی های این جهانی مثل پول و ثروت باشد و قهرش با عالم مفارقات و عالم علوی باشد، دچار شقاوت است. او همچنین سعادت را بهشت جاودانی و شقاوت را دوزخ روحانی می خواند که روح و جان آدمی در عذاب است، اگرچه ممکن است جسم و بدنش در آرامش باشد. نکته اصلی که موجب چرخش نگاه شیخ اشراق مفهومی است که در عنوان یکی از رساله های او یعنی «غربت غربیه» مشهود است. فرض یا پیش فرض اساسی نگرش سهروردی این است که جان و روح آدمی از جنس این عالم نیست و اسیر این دامگه شده است و اینجا غریب است. بنابراین سعادت در رهیدن و گذرکردن از این جهان و قطع تعلقات به این جهان است. هر چیزی که او را به این عالم بند و متوجه و مشغول آن کند، شقاوت است. سعادت حقیقی در گروی رهیدن از این غربت و زندان است. این بن مایه اصلی تفکر سهروردی در بحث سعادت است. از این حیث سعادت را شبیه تفکر ارسطویی تعبیر نمی کند. 

مشق مرگ افلاطون
سهروردی در رساله ها و نوشته های فلسفی اش آدمیان را فرا می خواند به اینکه انقطاع الی الله یا تجرید اشراقی داشته باشند که شبیه مشق مرگ افلاطون است و مولفه های افلاطونی در آن آشکار است. شیخ اشراق این آموزه را می پروراند و در مشارع می گوید اگر از من بپرسند راه این تجرید اشراقی و جدا شدن از این خرابه چیست، به او توصیه می کنم حکمت اشراق را بخوان، آنجا توضیح دادم که چطور باید از این غربت جدا شد.  سهروردی در زندگی واقعی هم با زهد و ریاضت و انقطاع الی الله و بی توجهی به امور دنیوی می زیست و شبیه ژنده پوشان لباس می پوشید و بی علاقگی و تجرد از امور دنیوی در زندگی اش هست. البته نقل هایی هست که نشانه توجه او به سیاست است، اگرچه برخی مخالف این نقل ها هستند. اما در کلیت، زهد و ریاضت هم در اندیشه و هم در زندگی سهروردی هست. 

دو برداشت از تجرید اشراقی
از نگاه سهروردی به سعادت دو برداشت می توان داشت. البته این نگاه مختص به او نیست و چنان که اشاره شد، در افلاطون هم هست، اما در سهروردی به خوبی پرورش یافته و به گونه ای با آیات و روایات بیان شده که گویی اندیشه ای در متن خود دین هم هست، مثل این آیه «وإن الدار الاخره لهی الحیوان» (عنکبوت، 64) که در تفسیر آن می گویند زندگی در جهان آخرت است و در این جهان حیاتی نیست و هرچه هست، تاریکی و ظلمت است. البته برخی می گویند تعبیر دقیق تر این آیه آن است که زندگی در هر دو سرای دنیا و آخرت هست، بلکه زندگی پررنگ تر مربوط به آن دنیاست.  سهروردی سعادت را امری مشکک می دانست و معتقد است به دلیل خیریت نظام هستی، اکثریت انسان ها حتی در آخرت هم به سعادت نایل می شوند و اکثر مردم جزو سعدا هستند. اما این سعادت را به معنای خوشی و خوشحالی و توهمی در نظر می گیرد و سعادت حقیقی را با تجرید انسان از عالم مادی تحقق پذیر می داند.  یک تعبیر این تجرید اشراقی آن است که ما باید به اموری که مربوط به رفاه و آسایش خودمان و حتی دیگران است، توجه نکنیم، زیرا این امور ارزش اشتغال ندارد و فرصتی نداریم که در این زندان، به عمران خود زندان بپردازیم، بلکه بهتر است به فکر خراب کردن آن باشیم. ما به ضرورت اینجا افتاده ایم و ساختن و بنا کردن آن فایده ای ندارد. این تعبیر از تجرید اشراقی در میان صوفیه هم مطرح می شود که ایده فنا را مطرح می کنند. آنها فنا را فنای صفات مذموم و ناپسند می خوانند، اما در برخی از صوفیه، در نهایت این فنا، به معنای برداشتن منشا این تمایلات بشری تلقی می شود. مثلا عابدالجباری در کتاب نقد عقل اخلاقی عربی یا اسلامی، در فصلی به اخلاق الفنا و فناء الاخلاق می پردازد و می گوید اگر شیوه سلوکی ما فنا باشد و بگوییم باید از هرچه این جهانی باشد، منقطع شویم، خیر عمومی و اخلاق اجتماعی شکل نگیرد. یکی از بخش های اصلی هر اخلاق متعارفی مثل ارسطو، آن است که ما نگاه جامعی به خیر داریم. ارسطو در تفسیر رایج و متعارف از او مثلا در کتاب های اول اخلاق نیکوماخوس، خیر را یک وجهی نمی داند و حتی ثروت و سلامت بدنی را بخشی از سعادت می داند. مهم تر آنکه بنیاد امر اخلاقی اجتماعی و توجه به دیگری و پرداختن به تنهای دیگران است. عدالت و شجاعت و عفت مفاهیم اجتماعی هستند و در جامعه ظهور و بروز می یابند، یعنی در دل اشتغالاتی که نگاه بالا می گوید باید از آنها تجرید پیدا کرد. 

کار خدایی
ارسطو در اوایل اخلاق نیکوماخوس می گوید ما باید برای خودمان دنبال خیر باشیم. اما اگر خیر را برای همه مردم دنبال کنیم، «خدایی تر» و بهتر است. به همین دلیل است که سیاست برای ایشان مهم تر از اخلاق است، زیرا خیر را در گستره وسیع تری می بیند. روشن است که توجه به مناسبات اجتماعی اشتغال است و نمی توان با عزلت گزینی و انقطاع به خیر عمومی دست یافت.  بنابراین میان دو دیدگاه شیخ اشراق درباره سعادت، یکی دیدگاه متعارف ارسطویی و دیگری نگرشی که سعادت را در تجرید اشراقی ممکن می داند، تقابل و ناسازگاری مشهود است. البته این تنها یک تفسیر از دیدگاه شیخ اشراق است، اما شواهد زیادی در متن او هست که چنین تفسیری را می طلبد که تجرید اشراقی یعنی کاری به کار عالم نداشته باشید و هیچ چیز ارزش وقت گذاشتن ندارد. البته در خود ارسطو هم چنین تقابلی مشهود است. مارتا نوسباوم در کتاب کوچک ارسطو (ترجمه عزت الله فولادوند) این موضوع را نشان می دهد. ارسطو در اوایل کتاب «اخلاق نیکوماخوس» از وجوه مختلف خیرها سخن می گوید که مهم ترین آنها، خیرهایی هستند که در جامعه و در بستر اخلاق اجتماعی شکل می گیرند. اما بعدا در آخرین کتابش می گوید هیچ چیز جز «تامل» (contemplation) و «شهود خداوند» یا «نگریستن به عالم ملکوت» خیر نیست. یعنی ارسطو در اوایل کتاب از افلاطون جداست و نظریه مثل او را نقد می کند، اما در اواخر کتابش، اگرچه صراحتا مثل را قبول نمی کند، اما سویه ای افلاطونی می گیرد و شبیه مباحث «تجرید اشراقی» را بیان می کند. خانم نوسباوم می گوید بعضی معتقدند این کتاب های آخر از ارسطو نیست، زیرا خلاف دیدگاه کتاب های اول است، اما خودش توضیح می دهد که شاید ارسطو هم به تدریج تحت تاثیر زیبایی ملکوت، از بقیه چیزها منصرف شده و آنها را بی ارزش دیده و می گوید سعادت نخبگان در تامل است. 

ارزیابی نگاه شیخ اشراق
اما در مورد سعادت از دید شیخ اشراق چه می توان گفت؟ اگر تفسیر مشهور از تجرید اشراقی را بپذیریم، هم با فهم جامع از خیر منافات دارد و هم با برخی از مضامین و مفاهیم دینی ما. در آموزه های دینی ما آیات و روایات مختلفی داریم که متفاوت با این تلقی است که انسان در دنیا زندانی است و اگر در روایتی هم آمده، مجازی است. این دنیا گام اول حیات ابدی ماست و اقتضایش آن است که به اینجا بپردازیم و آن را خوب درست کنیم، به خصوص برای بعدی ها. در نهج البلاغه آمده: «ان الدنیا مسجد احباء الله و متجر اولیاء الله اکتسبوا فیها الرحمه و ربحوا فیها الجنه» (حکمت 131) دنیا بازاری است که باید از آن بهره گرفت و باید آن را ساخت. آنچه در تعابیر صوفیانه گم شده، همین نکته است. البته انقطاع و عزلت می تواند خوب باشد، اما نباید دنیا را کاملا بی ارزش تلقی کرد. «لیس السعید من شقی جاره»، کسی که همسایه اش در بدبختی است، خوشبخت نیست. بنابراین اگر مفهوم تجرید اشراقی یا دعوت های شیخ اشراق به انقطاع الی الله به معنای بی توجهی به دور و بر و محدود کردن خیر به عزلت گزینی باشد، سخن درستی نیست و در وسع انسان هم نیست. این نگرش ممکن است تک ستاره هایی را بالا بیاورد، به بهای فانی شدن خیلی زندگی ها و بدبخت شدن خانواده و دیگران است. اما می توان «تجرید اشراقی» را به گونه ای دیگر هم تعبیر کرد، به این صورت که کمک به دیگران را هم همان انقطاع الی الله بدانیم و در بستر خیرات عمومی، تمرین تجرید از شواغل کنیم و گرفتار «خودیت» و ترجیح آن نشویم. خیرات عمومی هم می توانند بستری برای انقطاع الی الله باشند. نباید مفهوم مداومت بر تجرید را طوری تفسیر کرد که ایده کمک به دیگران و رفاه عمومی را کم بها کنیم زیرا آن نگرش (گسست کامل از دنیا و نفی آن) جامعه را به سمتی می برد که زایش های روشنایی و آدم های مستعد را از آن می گیرد و جامعه را عقب نگه می دارد. البته خیرات با هم متفاوتند و خیر شهود و مراقبه و دیدن خداوند و سکوت و عبادت قابل مقایسه با خیر کمک دیگران نباشند، اما نباید دومی را نفی کرد و طوری از اولی ها حرف زد که تصور شود گویی کمک به انسان ها، ارزش اخلاقی ندارد و نسبتی با سعادت انسان ندارد.  خلاصه آنکه مفهوم جامع از اخلاق لغزندگی دارد و انسان را به سمتی سوق می دهد که تعبیری نخبگانی از آن ارایه دهد. این امر چنان که مارتا نوسباوم نشان داده، در ارسطو هم رخ داد. البته اینکه آیا می توان به کار خدایان پرداخت و شهود و تامل کرد یا خیر، محل بحث است. مرحوم محمدمهدی نراقی در «جامع السعادات» در رد ایده ارسطویی شهود خداوند تعابیر جالبی دارد و معتقد است که همان تفسیر جامع و اولیه سعادت در ارسطو بهتر است. نراقی معتقد است که بشر نمی تواند کار خدایان را بکند و این کار انسانی مراتبی دارد. نباید سعادت انسان را به گونه ای تفسیر کرد که از پرداختن به خیرات دیگر تفسیر منفی بشود و حتی گفته شود ضد اخلاق است. اگر از شیخ اشراق همچنین برداشت شود- که متاسفانه بسیاری در عمل چنین برداشتی دارند- اشکالات زیادی در روند توسعه اجتماعی و توسعه اخلاقی جامعه ایجاد می کند زیرا نخبگان را از جامعه جدا می کند و ارتباط شان را با خیرات عمومی و جامعه از بین می برد و به تدریج جامعه از بسیاری از استعدادها تهی می شود که مسیر درستی نیست و با آموزه های دینی هم ناسازگار است.  اما اگر مفهوم مداومت بر تجرید را نه به معنای خراب کردن این زندان- که زندان هم نیست- بلکه به معنای درک درست جایگاه این دنیا در قیاس با آخرت بگیریم، بسیار ارزشمند است.  ما می توانیم سعادت را در موازنه ای از فهم خیر دریابیم. اتفاقا هرچه خیر عام تر باشد، خدایی تر است. نباید با برداشت های غلط از تجرید اشراقی، مفهوم خیر عمومی را تخفیف داد و نادیده انگاشت. نباید خیر عمومی را خلاف تجرید خواند و در فهم ما از سعادت نقش بسیار مهمی دارد. زندگی خوب به معنای مقابله افراطی با خواسته های تن نیست. تجرید اشراقی ممکن است به منزله قله ای در نظر گرفته شود که مسیر را به ما نشان می دهد، اما نباید از دامنه غافل  شویم.