هیچ یک از نیازهای اساسی ناصرالدین شاه متاثر از محیط زندگی اش به طور کامل رفع نشده است و محرومیت های ناشی از آن شخصیتی بیمارگونه برای او رقم زد؛ شخصیتی که تبعات رفتاری آن تاثیر مستقیمی بر عدم نوسازی و در نتیجه عدم توسعه انسانی در کشور داشته است ...

در این مقاله با تحلیل شخصیت ناصرالدین شاه طبق الگوی نیازهای آبراهام مازلو به ضعف ها و کمبودهای شخصیتی او و ریشه های آنها پرداخته و تاثیر این ویژگی های شخصیتی بر تصمیمات و رفتارهای شاه در اداره کشور بر اساس نظریه اینگلهارت بررسی می شود. بر این اساس هیچ یک از نیازهای اساسی ناصرالدین شاه متاثر از محیط زندگی اش به طور کامل رفع نشده است و محرومیت های ناشی از آن شخصیتی بیمارگونه برای او رقم زد؛ شخصیتی که تبعات رفتاری آن تاثیر مستقیمی بر عدم نوسازی و در نتیجه عدم توسعه انسانی در کشور داشته است.

الف - کمبودها در رفع نیازهای اولیه ولیعهد
بیان کمبود نیازهای زیستی برای ولیعهد پادشاهی قاجار غیر قابل تصور است؛ ولی باید به این نکته توجه کرد که شاید نیازهای زیستی برای ناصرالدین شاه به عنوان یک انسان، کاملا برآورده شده باشد؛ اما به عنوان یک ولیعهد در مضیقه به سر می برد. مضیقه و کمبود ولیعهد ناشی از بی مهری شاه به وی بود که هم تنگدستی مالی و هم کمبود عاطفی را برای او رقم می زد. بی علاقگی شاه به ولیعهد او را از زندگی در محیط آرام محروم کرده بود و موجب بروز استرس و افسردگی در او شده بود. غفلت در تعلیم و تربیت ناصرالدین و تسامح در آموزش او به عنوان وارث یک پادشاهی بی توجهی دیگری است که شاه نسبت به ولیعهد روا داشت.
«در جامعه ای که عادت داشت با خردسالان همانند بزرگسالانی کوچک اندام رفتار کند، شاهزادگان حتی بیشتر از دیگر کودکان به پشت گرمی روحی نیازمند بودند تا از پیچ و خم دشوار نوجوانی بگذرند. صرف انتظارات سیاسی از ناصرالدین میرزا که شاهانه رفتار کند، خاصه هنگامی که ولیعهدی اش پیوسته پرسش بود، اقتضا می کرد که وی نقابی از متانت و وقار بر چهره زند. این ظاهر خودساخته از شوکت و ابهت که از ویژگی های بارز زندگی رسمی ناصرالدین شاه بود، حکم نوعی واکنش دفاعی را داشت که وی آن را با زحمت و مشقت در طفولیت آموخته و در خلوت اندرون تمرین کرده بود تا کم رویی و آسیب پذیری خود را مخفی نگاه دارد.» از حکایت های دیگر زندگی ناصرالدین شاه هم تصویر مشابهی از دوران تلخ کودکی اش به دست می آید. روزی برای یکی از دخترانش تعریف می کند که چگونه زمانی بر اثر سختگیری های حاجی میرزا آقاسی در امور مالی دربار، گرفتار سختی معیشت و محتاج پوشاک گرم زمستانی می شود، می گوید: «سخت در فشار بودم و از نداشتن لوازم کافی زندگی و لباس روزگارم بسیار دشوار می گذشت. در زمستان ها جز جوراب نخی به من نمی دادند و حسرت جوراب های رنگین پشمی و کرکی را به دل داشتم. پدرم هم به ملاحظه حاجی میرزا آقاسی به من کمک مالی نمی کرد؛ چون معیر از دیگر خلوتیان به من محرم تر و رویم به او بازتر بود، روزی این راز را با وی در میان نهادم و از او چند جفت جوراب پشمین خواستم. روز دیگر از صبح در انتظار آمدن معیر بودم و دلم سخت می تپید تا آنکه انتظار سرآمد و او از در درآمد و به اشارت به من فهماند که مطلوب حاضر است. با نهایت احتیاط خود را به گوشه خلوتی رساندم و معیر با شتاب بسته ای را که محتوای جوراب های پشمی بود از زیر به بیرون آورده به من داد، گاه نیز از او مبلغی پول می گرفتم.»
ناصرالدین میرزا در سال1227ه . ش به حکومت آذربایجان منصوب شد؛ ولی حتی در این مقام نیز از قید گرفتاری های مالی آزاد نبود. مضیقه مالی، ناشی از دیرکرد ارسال وجه، این حکمران جدید را در رخت پاره و ملازمانش را مستاصل و چشم به راه مستمری نگه داشته بود. ناصرالدین شاه خود می نویسد: «در حد اعلای تنگ دستی افتاده بودیم که مژده آوردند؛ حقوقمان از تهران رسیده است. با کنجکاوی و امید بسیار بسته را باز کردیم؛ اما که می تواند میزان سرخوردگی ما را دریابد؟ وقتی که با چند دوجین شب کلاه، قیچی مخصوص بریدن سر شمع، چینی، پارچه و از این قبیل چیزها مواجه شدیم که همه را به قیمت گران با ما حساب کرده بودند. اگر می توانستیم مبلغ ناچیزی از این بابت از تاجری بگیریم، باید سخت خوش وقت باشیم.»
توصیف ناصرالدین از تنگ دستی خویش تا اندازه زیادی با آنچه دیگران گفته اند، دست کم در زمینه محرومیت اجتماعی او مطابقت دارد. ناصرالدین شاه علاوه بر تنگدستی مالی از نبود یک حامی قدرتمند در کنار خود نیز رنج می برد. نیازی که در کنار نیازهای فیزیولوژیکی، جزو نیازهای اساسی و اولیه فرد قرار می گیرد. شاید بتوان وابستگی ناصرالدین به امیرکبیر را نشات گرفته از این خلا تفسیر کرد. سوءظن درباره حلال زادگی ناصرالدین و عناد آقاسی وزیر قدرتمند شاه عاملی شده بود تا ناصرالدین ولیعهد محبوبی نباشد تا جایی که پنج سال متمادی در دوران کودکی، شاه ولیعهد را به حضور نپذیرفته بود. کمبودهای عاطفی و مالی و بی توجهی پدر مانعی شد برای شکل گیری شخصیت اجتماعی در ناصرالدین شاه و همراه با اضطراب و ترس، موجب شکل گیری شخصیتی خسیس در ولیعهد شد؛ شخصیتی که تا پایان عمر با او همراه بود. خساست باعث می شد ناصرالدین شاه از تقسیم منابع با دیگران خودداری کند و به همین دلیل در اعطای امتیاز و برقراری حقوق مناسب برای والیان و حاکمان محلی و مسوولان کشوری امساک می ورزید؛ دریغ منابع انگیزه ای شده بود برای تمام کسانی که می توانستند با قدرت خود خلاهای ناشی از کوتاهی پادشاه را جبران کنند. ایشان با رای خود و بدون ضابطه به اموال عمومی و دارایی مردم ضعیف دست درازی و آنها را چپاول می کردند و به دلیل نبودن قانون و روال رسمی دریافت حقوق، برای کسب منفعت بیشتر دست به دزدی و غارت می زدند. این دست درازی ها نه تنها از نظر مالی به مردم و سیستم اقتصادی کشور ضررهای زیادی زد، بلکه نوعی فرهنگ خودمحوری و خودخواهی را در کشور رواج داد. فرهنگی که در آن هر شخصی این حق را برای خود قائل شود که برای دست‍یابی به منفعت بیشتر، بدون در نظر گرفتن حقوق دیگران انجام هر کاری را مجاز بداند. در واقع گسترش بی اعتمادی و بی وجدانی در فرهنگ عمومی کشور حاصل این ویژگی شخصیتی شاه بود.

ب- رفع ناکافی نیاز احساس امنیت
 ناصر الدین در فضایی پرتنش و درگیری رشد یافت، پدر و مادرش هر کدام شخصیتی مستقل و اخلاق و روحیاتی کاملا متفاوت داشتند. ناصرالدین ثمره ناخواسته این وصلت ناجور بود. اثرات منفی ناسازگاری این زوج نه تنها در ایام تلخ کودکی او بلکه در سراسر عمرش مشهود بود. شخصیت متضاد پدر و مادر با عوامل دیگری، از جمله نزاع قومی بین قوانلو و دولو، دست به دست هم داد تا شخصیت ناصرالدین را بدون احساس ایمنی و امنیت شکل دهد. ناصرالدین به دلیل رقابتی که بر سر مقام او (ولیعهدی) وجود داشت از آرامش و دنیایی که به او احساس امنیت را القا کند، محروم ماند. در نتیجه در جست وجوی امنیت، در برابر هر تغییری مقاومت می کرد.  تامین ناکافی نیازهای ایمنی در ناصرالدین شاه از او شخصی محافظه کار و مقاوم در برابر تغییر ساخته بود. با آنکه او به لزوم تغییر در نظام سیاسی، اجتماعی، اقتصادی کشور آگاه بود، ترس از عکس العمل جامعه، روحانیون، درباری ها و از آن مهم تر، ترس متزلزل شدن پایه های حکومتش مانع از هرگونه اقدامی بود. دارالفنون را تاسیس کرد؛ ولی اجازه پیشرفت آن را نداد. شورای دولت وزیران را تشکیل داد؛ ولی هیچ گاه تشکیل حکومتی مشروطه یا حتی گشودن افق های جدید اجتماعی سیاسی را نپذیرفت. همچنین با وجود اینکه شاه از اولین اعضای فراموش خانه بود، احساس ناامنی و ترس از دست دادن عناصر محافظه کار و همچنین ترس از سست شدن پایه های تاج و تختش فراموش خانه را به یکی از بزرگ ترین مشکلات و دشمنان شاه تبدیل کرد.
برخی از افراد روان نژند اغلب در جست وجو برای یافتن حامی یا فرد قوی تری هستند که بتوانند به او تکیه کنند و احتمالا به یک پیشوا خلاصه می شود.
ناصرالدین شاه نیز از این قاعده مستثنی نبود، وی اولین قدم ها به سمت قدرت را با تکیه بر امیرکبیر برداشت و به پشتوانه میرزا آقاخان نوری به آن استحکام بخشید. امیرنظام که در به سلطنت رسیدن ناصر الدین نقش مهمی داشت، در هیبت یک معلم یا بهتر بگوییم، پدر برای شاه ایفای نقش می کرد. امیرکبیر از همان ابتدای راه (حرکت از تبریز به تهران) از روابط ناصرالدین شاه با اطرافیانش گرفته تا رفتارهای شاه جوان را در کنترل خود درآورد و شاه نیز که تاکنون دچار خلا حمایتی و کمبودهای عاطفی و مالی بود، قدرت امیرکبیر را بسان پدر خود پذیرفت. این احساس ایمنی و اعتماد به نفس تازه که ناشی از حضور امیرکبیر بود در رفتار شاه کاملا عیان بود.
در آغاز کار، شاه همانند شاگردی پرشور با اشتیاق تن به آموختن رموز پیچیده حکومت می داد؛ ولی رفته رفته که اعتماد به نفس بیشتری پیدا کرد، این ترتیب به نظرش شاق آمد و حیطه آنچه وی آن را حقوق سلطنت می دانست در دیده اش بسی محدودتر از آن آمد که بی چون و چرا آن را بپذیرد.
احساس ناامنی و نیاز به یک حامی هنوز در ناصرالدین شاه رفع نشده بود که امیر را از دست داد. وی برای پر کردن خلا نیاز عزت نفس فرمانروایی را به سبک و اتکای قدرت خود شروع کرد؛ ولی به دلیل عدم رفع نیاز ایمنی موفق نشد و دوباره به دامان یک حامی پناه برد؛ ولی این مرتبه حامی او (میرزا آقاخان نوری) نه تنها موجبات رشد و شکوفایی او و کشور را فراهم نکرد، بلکه پایه گذار اشتباهات بزرگی در اداره کشور شد. نوری با ترتیب دادن برنامه سرگرمی و تفریح شاه تا اندازه زیادی نقش اتابک وی را ایفا می کرد، منتها اتابکی نه چون امیرکبیر سختگیر، منجمان و طالع بینانی استخدام شدند تا برای هر کار روزانه شاه، حتی برای ماجراهای عشقی اش، ساعات سعد تعیین کنند. وابستگی شاه به نوری موجب شکل گیری شخصیت خرافاتی و لذت جو در او شد. خصوصیتی که بعدها تاثیرات فراوانی در تصمیمات شاه و نحوه اداره کشور گذاشت. در واقع عدم رفع نیاز ایمنی در ناصرالدین شاه تاثیرات جبران ناپذیری بر آینده کشور داشت.  ناصرالدین شاه احساس ناامنی و ترس خود را به دیگران نیز سرایت داد؛ از جمله ناایمن کردن منصب صدارت برای نوری. این ناامنی یا دست کم احساس ناامنی تبعات زیادی برای کشور داشت. از جمله اینکه صدراعظم به جای تمرکز بر اداره کشور در فکر حفظ جان و جایگاه خود شده بود و این مساله فرصت مناسبی برای سودجویان و فرصت طلبان ایجاد می کرد. از جمله مهدعلیا مادرشاه که به دلیل احساس ناامنی در شخصیت ناصرالدین شاه نفوذ زیادی بر او داشت. با آنکه شاه نسبت به مادر خود دل خوشی نداشت، ولی بسیاری از عزل و نصب ها، قتل ها و حتی تصمیمات سیاسی و قراردادها تحت تاثیر این زن با نفوذ انجام می گرفت. کنت دو گوبینو، (سفیر فرانسه در تهران) او را «زنی بی محابا و مدبر با عقاید سیاسی استوار» می خواند. سفارت خانه های خارجی نیز از این مهم آگاه شدند و راه نفوذ بر شاه را از این طریق یافتند. احساس ناامنی و عدم اطمینان به اطرافیان از ناصرالدین شاه فردی سست رای ساخت تا جایی که برای حفاظت از خود و تاج و تختش ابتدا نوری را صدر اعظم بلاعزل معرفی کرد و بعد از شش هفته به دلیل اختلالی که در عهد صدارت او پیش آمده بود، او را عزل و خود زمام امور را به دست گرفت. تشکیل شورای دولت مستقل بر 6 وزارت خانه و مجلس مصلحت خانه و بعدا صندوق عدالت همگی از تبعات تصمیم شاه برای کاهش قدرت یک یا چند نفر در مقابل تاج و تخت خود بود. ولی در نهایت باز هم ناصر الدین شاه نتوانست به این افراد و اعضای این مجالس اطمینان کند و خود به تنهایی قدرت را در دست گرفت.
در شماره 25شهریور سال 1237 وقایع اتفاقیه موکدا اعلام شد: «رای عالم آرای همایون بر این قرار گرفت که منصب صدارت عظما و لوازم آن هم به کلی از دولت علیه ایران منسوخ شود.» در تلاش شاه برای حفظ اقتدار رو به کاهش خود، توسل به سیاست اعمال زور یگانه راه باقی مانده بود. این رویه با خواست زودگذر او برای اصلاحات بلندپروازانه تضاد کامل داشت. هرقدر که عرصه بر شاه تنگ تر می شد، وی خودکامه تر می شد و این رسم دیرینه پادشاهان ناایمن بود. اصرارش به حکومت بی واسطه او را به تنهایی در معرض بازخواست عموم قرار می داد و او را مسوول هر خبط بد فرجام وزیران قلمداد می کرد. ترس و احساس ناامنی موجب بی اعتمادی او به اطرافیانش شد و این امر موجب در دست گرفتن کنترل تمامی امور شده بود؛ حال آنکه او توانایی کنترل و اداره تمامی امور را نداشت. ناتوانی ناصرالدین در اداره امور کشور منجر به بروز مشکلات اقتصادی و اجتماعی و در نتیجه نارضایتی در کشور شد. نارضایتی روزافزون مردم به شکل شورش و تمرد و عدم توانایی دولت در جلوگیری از کمبودهای مستمر، قیمت های گزاف و ناخوشی های مسری از اشتیاق شاه برای تحول سیاسی کاست. حال با سوءظن به باقی مانده مدافعان اصلاحات می نگریست.
در واقع ترس از دست دادن قدرت و احساس ناامنی مانع از تقسیم قدرت با دیگران بود و این خصلت عاملی برای تشدید روحیه دیکتاتور او شده و استبداد را در فرهنگ ایران نهادینه کرد. ترس ناصرالدین شاه برای از دست دادن تاج و تختش تنها از وزرای قدرتمند نبود، بلکه او از جانب روحانیون نیز احساس خطر می کرد؛ با این تفاوت که امکان گرفتن قدرتش توسط ایشان کمتر بود و تنها خطری که می توانستند برای او داشته باشند، زیر سوال بردن مشروعیت شاه و آگاهی مردم بود. ناصرالدین شاه نیز با علم به این موضوع قدرت بیشتری نسبت به قبل برای ایشان قائل و سرآغازی برای اقتدار روحانیون در ایران شد. علاوه بر روحانیون قدرت های خارجی به ویژه انگلیس و روسیه از دیگر منابع ترس شاه به حساب می آمدند و برای جلب رضایت او از هیچ اقدامی کوتاهی نمی کردند. این احساس ناامنی در مواقعی چنان بر شاه تاثیر می گذاشت که تصمیمات غیر عاقلانه ای می گرفت. مثلا احساس ناامنی بر اثر ترور نافرجام با بیان و خط و نشان های کشورهای خارجی، شرایطی را برای ناصرالدین شاه فراهم آورده بود که حاضر شد خود و کشور را به تحت الحمایگی انگلستان درآورد و از بریتانیا می خواست که خواه از طریق عهدنامه، یا تحت حمایت گرفتن ایران، با وعده یاری به ایران در صورت تجاوز یکی از دول اروپایی تعهدی را به ایران بدهد و در خاتمه می گوید: چنانچه بریتانیا خواهش های او را بپذیرد، شک نیست که حکومت ایران به تمام خواسته های انگلستان گوش فرا خواهد داد. شاید تکیه به امیرکبیر برای جبران خلا احساس ناامنی می‎توانست برای دولت و ملت مفید باشد ؛ولی پر کردن این خلا با تکیه بر افراد دیگر از جمله نوری و مهد علیا یا در مواقعی سفارت خانه های خارجی منجر به تصمیم گیری هایی شد که منافع کشور، شاه و مردم را با چالش مواجه کرد و در دراز مدت تاثیرات بدی بر کشور گذاشت. وابستگی شاه به نوری از او فردی هوسران، لذت جو و خرافاتی ساخت و این خصایل شاه را از انجام امور کشور مثل نظم دادن به امور و برنامه ریزی برای حل مسائل و مشکلات دور کرده بود. احساس ناامنی شخصیتی محافظه کار و مقاوم در برابر تغییرات برای ناصرالدین شاه ساخته بود. به گونه ای که سعی می کرد از افراد صاحب ایده و آگاه دوری کند تا مبادا بر افکار خود و اطرافیانش تاثیر گذاشته و اندیشه تغییر در دربار نفوذ کند، حتی اگر عزیزترین فرزندانش سخنی در اصلاحات می راند از نظرش می انداخت و به خاک تیره اش می نشاند.
او که روزگاری خود دانشجویان را برای کسب علم به اروپا می فرستاد بعد از اینکه با دیدگاه های اصلاح طلبانه آنها مواجه شد، سفر به اروپا را ممنوع کرد. ترس از دست دادن تاج و تخت چنان او را محافظه کار کرده بود که با وجود شخصیت مستبد و دیکتاتوری که داشت از تبعات تصمیماتش بر رفتار صاحبان نفوذ و قدرت، هراسان بود. برای تغییر سیستم آموزشی و قضایی از عکس العمل روحانیون واهمه داشت و به همین دلیل آن را به تعویق می انداخت. برای اصلاح امور مالی و سیاست های پولی کشور نگران بازخورد سفارت خانه های خارجی، برای تنظیم امور مالیاتی، دلواپس نارضایتی درباریان و صاحبان قدرت بود. همین ترس ها و نگرانی های ناصرالدین شاه مانعی بود برای اصلاح امور مملکتی و تنظیم امور اداری و در نتیجه بی سر و سامانی در کشور را در پی داشت. بی نظمی و اغتشاش در امور، مانع دست یابی کشور به توسعه اجتماعی اقتصادی و ایجاد امنیت و رفاه مدنی برای مردم شد و احساس بی اعتمادی و ناامنی رادر بین توده مردم رواج داد. درنتیجه مردم به سمت گروه های اجتماعی کوچک تر سوق پیدا کردند. این گروه های بسته اجتماعی سازگاری با خودی ها و تبعیض علیه دیگران را توسعه دادند و بیگانه ستیزی و در نتیجه مقابله با آموزه های آنها را گسترش دادند. تمایل به تبعیض علیه دیگران (بیگانگان)، ارزش های بقا را با اثر ضد شهروندی عمده ای همراه کرد و با افزایش الزامات بر انتخاب فردی و ظهور نگرش های ضد انسان گرایانه فرآیند توسعه در کشور به تاخیر افتاد.