آیا استانبول کاندیدای بعدی است؟

1- زمین لرزه های بزرگ بامداد روز دوشنبه ششم فوریه 2023 (17بهمن 1401) در جنوب ترکیه و شمال سوریه تلفات و خسارات فراوانی بر جای گذاشته و هزاران نفر را در پهنه رومرکزی به کام مرگ کشاند. نیروهای امدادی در حال جست وجوی آوار ساختمان ها برای یافتن بازماندگانی هستند که با سرمای شدید زمستان و همچنین قطعی برق و آب و وحشت ناشی از پس لرزه های ادامه دار آن روبه رو هستند. بیم آن می رود که به دلیل خرابی گسترده بر روی منطقه جمعیتی در پهنه کانونی با حدود 750 هزار نفر جمعیت، حدود 50 تا 70 هزار نفر از مردم در ترکیه و در ناحیه مرزی سوریه کشته شده باشند. زلزله اول با بزرگای 7.8 در ساعت 4:17 نزدیکی نورداغی -نه چندان دور از شهر غازیانتپ- رخ داد. این زلزله در سوریه خساراتی سنگین بر جای گذاشت و همچنین در عراق، لبنان، فلسطین، مصر و قبرس و حتی بخش هایی از غرب ایران احساس شد. 9 ساعت بعد از این زمین لرزه زلزله دوم با بزرگای 7.5 روی روند گسلی متفاوت، با راستای شرقی-غربی و بر اثر تحریک در زلزله اول رخ داد. زمین لرزه اول در ژرفای حدود 18کیلومتری در سامانه گسلی آناتولی شرقی رخ داد.
2- سابقه زلزله های مهم در امتداد سامانه گسله آناتولی شرقی EAFZ به ترتیب در 29 نوامبر 1114 با بزرگای 7.8 و 28 مارس 1513 با بزرگای 7.4 و دوم مارس 1893 با بزرگای 7.1 و زلزله چهارم دسامبر 1905 با بزرگای 6.8 شناخته می شود و تا ششم فوریه 2023 یک نبود لرزه ای مهم به ویژه در انتهای جنوب غربی این سامانه گسله وجود داشت که با زلزله بامداد ششم فوریه به پایان رسید.
3- سه ورقه زمین ساختی اصلی (عربی، آناتولی/اوراسیا و آفریقا) مسئول لرزه خیزی و زمین ساخت در خاورمیانه و منطقه اطراف ترکیه هستند. برخورد ورقه های عربی و ایران /اوراسیا در ناحیه ایران، رشته کوه زاگرس را به طول تقریبی هزارو 500 کیلومتر تشکیل می دهد که از کل غرب ایران می گذرد و تا شمال شرقی عراق امتداد می یابد. برخورد ورقه های عربی و اوراسیا نیز باعث کوتاه شدن پوسته در رشته کوه های البرز و کپه داغ در شمال ایران به میزان حدود سه سانتی متر در سال می شود. در امتداد حاشیه شرقی منطقه مدیترانه تعامل پیچیده ای بین ورقه های آفریقا، عربستان و اوراسیا وجود دارد. شکاف و بازشدگی دریای سرخ یک مرکز گسترش بین ورقه های آفریقا و عربی با سرعت بازشدگی تقریبا 10 میلی متر در سال در نزدیکی انتهای شمالی آن و 16 میلی متر در سال در نزدیکی انتهای جنوبی آن است. میزان لرزه خیزی و اندازه زمین لرزه ها و فرایند شکاف با ایجاد یک سری سامانه های آتشفشانی در سراسر غرب عربستان سعودی همراه شده است. در شمال، شکاف دریای سرخ به مرز جنوبی گسل ترانسفرم بحرالمیت ختم می شود. این گسل، حرکت، تغییر و جابه جایی بین ورقه آفریقا و عربی را تسهیل می کند. اگرچه ورقه آفریقا به سمت غرب و صفحه عربی در شرق، در جهت شمال-شمال شرق در حال حرکت هستند، ورقه عربی کمی سریع تر حرکت می کند که منجر به حرکت امتدادلغز چپ گرد در مرز این بخش از ورقه می شود. مرز ورقه از نظر تاریخی با رخداد زلزله ها در امتداد گسل ترانسفرم بحرالمیت در منطقه پرجمعیت شام (شرق مدیترانه) منطقه ای خطرناک بوده است. به عنوان مثال در زمین لرزه نوامبر 1759 تصور می شود که بین دو هزار تا 20 هزار نفر کشته شده باشند. پایان شمالی گسل بحرالمیت در یک منطقه زمین ساختی پیچیده در جنوب شرقی ترکیه رخ می دهد؛ جایی که برخورد ورقه های آفریقا و عربی و بلوک آناتولی رخ می دهد. این شامل حرکت انتقالی بلوک آناتولی به سمت غرب، با سرعت تقریبا 25 میلی متر در سال نسبت به اوراسیا، به منظور انطباق با بسته شدن حوضه مدیترانه است. گسل راست گرد آناتولی شمالی، در شمال ترکیه، بخش زیادی از حرکت به سمت غرب بین بلوک آناتولی و ورقه اوراسیا را تسهیل می کند. بین سال های 1939 و 1999، یک سری زمین لرزه های ویرانگر با بزرگای بیش از 7 در امتداد سامانه گسله آناتولی شمالی به سمت غرب رخ داده است. غربی ترین این زمین لرزه ها در 17 آگوست 1999، زمین لرزه M7.6 ایزمیت در نزدیکی دریای مرمره بود که حدود 17 هزار نفر را کشت.
4- سه ناحیه گسلی اصلی در ترکیه وجود دارد که به نام های گسل آناتولی شرقی (EAF)، گسل آناتولی شمالی (NAF) و منطقه فرورانش آناتولی-اژه (AASZ) شناخته می شوند. در دو دهه گذشته، EAF در مقایسه با NAF نسبتا ساکت بوده است. زلزله شدید در سال 2003 در بینگول (بزرگای 6.3) در تلاقی شرقی دو سامانه گسله آناتولی شمالی و سامانه گسله آناتولی شرقی و ضمنا در نزدیکی همین پهنه تلاقی زلزله سه سال قبل در الازیگ با بزرگای 6.8 در 24 ژانویه 2020 رخ دادند. منطقه گسلی آناتولی شمالی یک سیستم راست گرد است که بین ورقه های صفحات اوراسیا و آناتولی در شمال ترکیه به طول حدود هزار کیلومتر تداوم دارد. امتداد این گسل در کف دریای مرمره در جنوب استانبول، با میزان لغزش حدود 18 میلی متر در سال با رخداد زمین لرزه های تاریخی حدودا هر 250 سال یک بار و با بزرگای 7 شناخته می شود. به این ترتیب زمین لرزه های با بزرگای 7 در این پهنه به تاخیر افتاده اند؛ چراکه این بخش از گسل از زمان زمین لرزه های 1766 و 1754 دوباره فعال نشده است. زلزله با بزرگای 5.8 استانبول-سیلیوری 2019 برای مشخص کردن اثر آن بر بخش های تحت فشار بحرانی دریای مرمره منطقه گسل آناتولی شمالی مهم است. منطقه گسل آناتولی شرقی (EAFZ) یک مرز ورقه را نشان می دهد که بیش از 700 کیلومتر بین ورقه های عربی و آناتولی گسترش یافته است. در این مرز حرکت نسبی با سرعت لغزش بین 6 تا 10 میلی متر در سال رخ می دهد و منجر به زمین لرزه های مخرب در شرق ترکیه شده است. این سامانه گسله EAFZ با زیربخش های با راستاهای شمال شرق-جنوب غرب و شرقی-غربی مشخص می شوند که موازی با روند کلی منطقه گسل هستند. سازوکارهای گسلش عمدتا امتدادلغز چپ گرد هستند. در دو زمین لرزه بزرگ روز ششم فوریه 2023 ابتدا زلزله در راستای گسل با راستای شمال شرق-جنوب غرب و سپس زلزله دوم در راستای گسل با راستای شرقی-غربی رخ داد. نزدیکی قطب اویلر چرخش و جابه جایی ورقه عربی، به مرز ورقه عربی-آناتولی منجر به تغییرات سریع در سرعت ورقه در امتداد مرز می شود که با کاهش نرخ لغزش از شرق (10 میلی متر در سال) به غرب (حدود 1 تا 4 میلی متر در سال) آشکار می شود. سامانه گسله آناتولی شرقی الگوهای لرزه خیزی ناهمگن را با نبودهای لرزه ای (که دو تا از آنها در زمین لرزه های ششم فوریه 2023 به پایان رسید) و خوشه های موضعی نشان می دهد. بررسی لرزه خیزی در این ناحیه دوره بازگشت 150ساله برای بزرگای 6.7 تا 7.0 در امتداد بخش های لرزه ای در شرق سامانه گسله مشخص می کند. بخش های غربی ظاهرا کمتر لرزه خیز نشان می داد و دوره بازگشت های 250 تا 700 سال برای پازارجیک (کانون زمین لرزه اول 6 فوریه 2023) و 414 تا 917 سال برای آمانوس برای بزرگای 7 تا 7.4 نشان می داد.
5- با بررسی آمار زلزله های آناتولی مشخص می شود چنین رخدادهایی قرنی یک بار امکان وقوع دارند. در سال 1939 زلزله ای به بزرگی 7.8 ارزنجان ترکیه را ویران کرد. این آغاز توالی زمین لرزه های دومینویی بود که در راستای گسل آناتولی شمالی در بیش از هزار کیلومتر -تقریبا از یک سر تا سر دیگر- به شکل 12 زمین لرزه بسیار بزرگ در طول 60 سال رخ دادند. در تاریخ ششم فوریه در ساعت 01:17:34 UTC زمین لرزه اول با بزرگی 7.7 در جنوب شرقی ترکیه رخ داد که پس از آن چندین پس لرزه ازجمله پس لرزه ای با بزرگای 6.7 تنها 10 دقیقه بعد رخ داد. این زمین لرزه ها در منطقه غازیانتپ با بیش از دو میلیون نفر جمعیت به وقوع پیوست. در زمین لرزه اول بخش جنوب غربی EAFZ در طول 180 کیلومتر و از سطح تا ژرفای حدود 20کیلومتری (در کل پوسته لرزه زا) گسیخته شد. این احتمال وجود دارد که مناطق باقی مانده از پهنه گسله آناتولی شرقی همچنان تحت فشار بحرانی از طریق انرژی انباشته گسیخته شود. زلزله دوم 9 ساعت بعد ساعت 13:24 به وقت محلی در راستای گسله شرقی غربی که انتهای آن به پهنه گسیختگی در زلزله بامداد ششم فوریه 2023 می رسد، با بزرگای 7.5 رخ داد. بنابراین این زلزله دوم که کانون آن در صدکیلومتری کانون زلزله اول قرار داشت، پس لرزه نبود و زلزله مستقل دوم بوده است.
6- یکی از مهم ترین نگرانی ها در ترکیه رخداد زمین لرزه ای شدید در راستای گسله آناتولی شمالی در نزدیکی استانبول است. بعد از دو زمین لرزه 17 بهمن 1401 بحث بزرگی در افکار عمومی و در رسانه های ترکیه در این مورد درگرفته است که آیا زمین لرزه مهم بعدی در استانبول خواهد بود؟ البته اگر منظور اثرگذاشتن دو زمین لرزه 17 بهمن 1401 بر گسل های پهنه استانبول باشد، باید گفت بعید است این زمین لرزه در منطقه استانبول به دلیل فاصله 700کیلومتری اثر مستقیم بگذارد یا منجر به زمین لرزه های شدید شود. از سوی دیگر با توجه به اینکه سکون لرزه ای در شاخه شمالی گسل آناتولی شمالی در دریای مرمره که از شهر استانبول عبور می کند، بسیار طولانی شده است، سه زمین لرزه بزرگ تاریخی در پهنه گسله آناتولی شمالی در سال های 474، 989 و 1766 با بزرگای برآوردشده حدود 7 تا 7.5 رخ داده اند. بنابراین 257 سال از آخرین زمین لرزه در این پهنه می گذرد و انتظار رخداد زمین لرزه در این ناحیه متصور است. به نظر می رسد با وضعیت ترکیه بعد از رخداد زلزله های 17 بهمن 1401، این کشور مانند کشور ما متاسفانه برای رخداد زلزله های شدید در نزدیکی نواحی پرجمعیت شهری آماده نیست.